Aflevering 5: Waardesystemen en het ego

Overzicht van de acht waardesystemen van Spiral Dynamics zoals ontwikkeld door Claire Graves² en uitgewerkt door Don Beck en Chris Cowan³, die ook kleuren aan de systemen hebben gekoppeld. Bewerking van een tabel in een eerdere publicatie¹ die de systemen ordent in vier stadia (overleven, macht, vrijheid en bewustwording) met koppeling aan Yin en Yang © Arthur ten Wolde.

Waardesystemen zijn belangrijk voor spiritualiteit. Immers, als je op zoek bent naar levensgeluk, wat vind je dan belangrijk, waar maak je je druk over, en waar liggen je grenzen? Waardesystemen komen echter hooguit zijdelings aan de orde in de spirituele literatuur. Het Boeddhisme legt bijvoorbeeld nadruk op harmonie met de natuur, en Biodanza stelt het ‘biocentrisch principe’ centraal waarin de mens onderdeel uitmaakt van de natuur. Dit principe wordt echter niet uitgewerkt, consequent toegepast of in een bredere context geplaatst.

Als je je bewuster wordt van je ego, wordt het essentieel om te onderzoeken welke waarden en normen voor jou het belangrijkst zijn. Daarbij gaat het om drijfveren zoals familie, rechtvaardigheid, maatschappelijk succes en zorg voor het klimaat. Hierin zitten namelijk denkpatronen verscholen die je innerlijke criticus voeden. Iedereen bekijkt de wereld door zijn eigen ‘bril’ van doelen, aannames en denkramen (frames) waardoor je alles wat je waarneemt filtert. Alles wat niet in je wereldbeeld past, verwerp je – inclusief feiten, nieuws van onafhankelijke media, eigen waarnemingen en wetenschappelijke resultaten. Als je je hiervan niet bewust bent, belemmert dat je verdere spirituele ontwikkeling, zelfs als je al je persoonlijke issues hebt opgeruimd.

Meer dan vijftig jaar geleden heeft de Amerikaanse wetenschapper Claire Graves een model ontwikkeld over waardesystemen dat voor mij een totale eyeopener was: Spiral Dynamics.² Na het doorlopen van een Spiral Dynamics Integral training heeft het mijn leven en werk veranderd.⁴ Het model van Graves vormt een raamwerk voor de ontwikkeling van volwassen gedrag van individuen, groepen en organisaties. Het schetst een ontwikkeling van overleving, macht en vrijheid naar bewustwording. Verschillende ‘ik-gerichte’ en ‘wij-gerichte’ denkstijlen wisselen elkaar daarbij af in een spiraal (zie figuur). De kleuren vergemakkelijken het uit elkaar houden van de verschillende waardesystemen. In Nederland zijn op Spiral Dynamics gebaseerde managementboeken verschenen zoals De Waardenmatrix.⁵

In een eigen essay hierover uit 2012 heb ik de denkstijlen – met persoonlijke goedkeuring van twee van de grondleggers van Spiral Dynamics – gekoppeld aan Yin (wij-gericht) en Yang (ik-gericht), de twee tegengestelde principes of krachten uit de Chinese traditie waarvan alle aspecten van het leven en het universum doordrongen zijn.¹ De dynamische verschuiving tussen Yin en Yang binnen Spiral Dynamics bepaalt de beweging langs de ontwikkelingsspiraal. Als de levensomstandigheden veranderen, zijn de heersende denkstijlen op een gegeven moment niet langer in overeenstemming met de omgeving. Er vindt dan een overgang plaats naar een ander overheersend waardesysteem.

In een notendop is de meest basale drijfveer instinct om als individu (Yang) te overleven in de natuur (kleur: Beige). Steeds grotere stammen van mensen hebben culturen gevormd rond natuurgodsdiensten (Paars), waarbij het collectief centraal staat (Yin). Vervolgens wisselen Yin en Yang zich af door tegenbewegingen. Schaalvergroting heeft geleid tot koninkrijken en politiek waarin hiërarchische macht centraal staat, en een mensenleven geen waarde heeft (Rood). Deze machtstructuren zijn vervolgens versterkt door wetgeving, bureaucratieën, rechtspraak en politie zoals die van het Romeinse Rijk, het Christendom, en nationale overheden (Blauw). De Verlichting heeft vrije concurrentie centraal gesteld, waardoor wetenschap, innovatie en kapitalisme opbloeiden (Oranje). Momenteel bevinden we ons in een transitie naar een duurzame, op harmonie gerichte samenleving (Groen). Voorhoedes worden gemotiveerd door systeemverandering (Geel) en holistisch voelen (Turqoise). Elk waardestelsel omvat en overstijgt de voorgaande.^{6, 7, 8}

De begrippen Yin en Yang zijn via Spiral Dynamics nauw verbonden met het ego. Als individu maken we in onze jeugd een ontwikkeling door tot in het waardesysteem van de samenleving waarin we opgroeien. Deze verankeren zich diep in ons denken en voelen. Interessant is dat de Spiral je in staat stelt om verschillende ‘kleuren’ te onderscheiden in de drijfveren, ego-stemmetjes en frames, zoals de wens om braaf te zijn op lagere school (Blauw) en succesvol in de maatschappij (Oranje). Zoals Graves al stelde, verstoort het ego daarbij de balans. Getriggerd door angsten, aangeleerde schaamte en frustraties, leidt het ego tot ongezonde denkstijlen, gedrag en politieke voorkeuren die niet overeenstemmen met de feitelijke situatie. Een paar voorbeelden van ego-gedachten in verschillende kleuren:

• Paars (stammendenken): ‘Immigranten pikken onze woningen en banen in’
• Rood (machtsdenken): ‘De politie moet harder optreden tegen de relschoppers’
• Blauw (autoriteit): ‘O vreselijk, ik kom te laat!!!’
• Oranje (vrije concurrentie): ‘Wat ben ik toch een loser’
• Groen (harmonie): ‘Ruziemaken is tijdverspilling, daarvoor is het leven te kort’
• Geel (systeemdenken): ‘Als dit project stopt, mislukt de energietransitie’
• Turquoise (holisme): ‘Ik ben qua spirituele ontwikkeling veel verder dan deze mensen’

Spiral Dynamics toont de neiging om overmatig belang te hechten aan het dominante waardesysteem van het moment. Een of meer onderliggende waardesystemen worden in reactie hierop onderdrukt. Zo komt een te sterkte hang naar harmonie (Groen) in de Spiral Dynamics-test naar voren als een afweer op Rood (het onterecht onderdrukken van boosheid).

Het balanceren van Yin en Yang leidt tot bevrijding van het ego, waardoor een harmonieus leven mogelijk wordt. Evenwicht vereist de integratie van ten minste twee opeenvolgende denkstijlen (bijvoorbeeld, Vrije concurrentie en Autoriteit), waarbij de verbinding met de onderliggende fasen behouden blijft.

Bevrijding van het ego is mogelijk binnen elk waardesysteem zolang de levensomstandigheden niet veranderen. De omstandigheden bepalen namelijk welke waardesystemen passend zijn. Het ene waardesysteem is dus niet ‘beter’ of ‘hoger’ dan het andere. Bevrijding van het ego is zoals gezegd eeuwenoud (zie aflevering 3). Echter, zelfs verlichte spirituele leiders worden geconfronteerd met uitdagingen bij het bewaren van het evenwicht als ze in nieuwe levenssituaties terechtkomen. Wellicht verklaart dit bijvoorbeeld het verzamelen van Rolls Royces door Bhagwan: hij was weliswaar verlicht in de autoritaire Indiase samenleving (machtsdenken), maar zijn ego werd getriggerd door de verleidingen van materialisme (vrijheidsdenken). Pas als bewustwording optreedt binnen het vierde stadium, begint het ego definitief het onderspit te delven, eerst cognitief (Yang) en daarna emotioneel (Yin). Deze overgang vertegenwoordigt daarmee een extra sprong in spirituele ontwikkeling.

Het model van Spiral Dynamics maakt het belang inzichtelijk van een evenwicht tussen Yin en Yang en de afwezigheid van ego. Op wereldschaal is dit cruciaal voor het oplossen van de huidige wereldcrises zoals armoede, oorlog, klimaat, pandemieën, en opkomend fascisme. Deze komen voort uit een overdaad aan mannelijkheid (Yang) in de samenleving, wat erop wijst dat er behoefte is aan meer vrouwelijkheid (Yin) om het evenwicht te herstellen. De waardensystemen bepalen ook de politiek. Extreme voorbeelden van in populisme doorgeschoten leiders uit onze tijd zijn Vladimir Poetin, Donald Trump en Geert Wilders. Wereldwijd spreken zij kiezers aan met racistische en fascistische denkbeelden die terugvallen op het stammendenken (de eigen ‘stam’ eerst, stop immigratie) en overheersing (macht door geweld). Hun extreme wereldbeelden leiden tot polarisatie. Terwijl politiek links streeft naar een transitie naar een nieuwe samenleving in harmonie met mens en natuur, streeft ultrarechts naar herstel van een vroegere wereldorde, met traditionele waarden zoals het gezin. De democratie en rechtsstaat (wetgevende autoriteit) worden daarbij afgebroken. Deze trends onderstrepen het belang van persoonlijke ontwikkeling in democratieën: veel stemmers zijn zich niet bewust van hun wereldbeeld.

Een hoopvolle trend is het toenemende zelfbewustzijn onder een deel van de bevolking over hun drijfveren, waarden, angsten en frustraties. Dit komt vooral tot uiting in podcasts, op sociale media en het groeiend aantal deelnemers aan spirituele activiteiten. In tegenstelling tot de geïsoleerde monniken en nonnen uit het verleden leeft en denkt de groeiende groep bewuste individuen van vandaag vrij te midden van verleidingen.

Ten slotte nodig ik iedereen uit om een gratis testje te doen om je waardesystemen in kaart te brengen.⁹ Een kanttekening bij het interpreteren van Spiral Dynamics is de ego-valkuil dat je ‘hoger’ op de spirituele ladder zou staan als je ‘hoger’ scoort in de spiraal.¹⁰ Daarvan is in het algemeen geen sprake. De enige maat voor je waardenstelsel is de mate waarin deze in overeenstemming is met je omgeving. Tegelijkertijd zijn wetenschappers het erover eens dat de vrijemarkteconomie op wereldschaal leidt tot onderdrukking, uitbuiting, kolonialisme en uitputting van natuurlijke hulpbronnen. De huidige levensomstandigheden vragen daarom dringend om een transitie van de kapitalistische economie (Oranje) naar een duurzame (Groen) op basis van systeemoplossingen (Geel). De vraag is dus in hoeverre je persoonlijke waardestelsel in overeenstemming is met de toestand in de wereld.

Samenvattend hebben waardesystemen invloed op spirituele ontwikkeling en het ego. Het model van Spiral Dynamics, ontwikkeld door Claire Graves, biedt inzicht in de afwisseling van Yin en Yang in verschillende ontwikkelingsfasen, van overleven tot bewustwording. Het streven naar evenwicht tussen deze twee krachten is essentieel. Hoewel bevrijding van het ego in elk stadium mogelijk is, biedt de overgang naar het vierde stadium (bewustwording) een extra sprong in spirituele groei. Deze inzichten kunnen helpen bij het begrijpen van persoonlijke en maatschappelijke ontwikkelingen, vooral in een tijd waarin de noodzaak voor duurzaamheid en systeemverandering centraal staat.

De volgende aflevering gaat over wetenschap en spiritualiteit, de laatste twee afleveringen over bewustzijn en bijgeloof.

Klik hier om terug te keren naar het overzicht van de blogserie.

Noten:

¹ From Freedom to Awareness: Towards Personal Leadership, Arthur ten Wolde, in: Integral Leadership Review, June 2012, https://integralleadershipreview.com/7202-from-freedom-to-awareness-towards-personal-leadership/

² Christopher Cowan and Natasha Todorovic, The Never Ending Quest: Clare W. Graves Explores Human Nature, ECLET Publishing, Santa Barbara, California, 2005, https://www.clarewgraves.com/neq/NEQ_front.pdf

³ Spiral Dynamics: Mastering Values, Leadership and Change 42829th Edition by Prof. Don Edward Beck, Christopher C. Cowan, https://www.amazon.com/Spiral-Dynamics-Mastering-Values-Leadership/dp/1405133562

⁴ https://spiraldynamicsintegral.nl/opleidingen/

⁵ https://www.bol.com/nl/nl/p/waardenmatrix/1001004002133359/

⁶ https://awaken.com/2020/04/ken-wilber-summary-of-spiral-dynamics-model/

⁷ https://en.wikipedia.org/wiki/Ken_Wilber

⁸ https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/9781118591277.ch9

⁹ https://www.thenextevolution.com/spiral-dynamics/sd-self-assessment/

¹⁰ https://deep-psychology.com/nl/spiraaldynamica-testen/