Aflevering 3: Bevrijding van het ego

21 september 2024 – Persoonlijke blog van Arthur ten Wolde in de serie Spiritualiteit met beide benen op de grond

AI-impressie van drie stadia van spirituele ontwikkeling: (1) gevangen in het ego (links), waarbij het middeleeuwse Rad van Fortuin je heen en weer slingert tussen geluk en ongeluk; dan via het blauwe pad naar stadium (2) bevrijd van het ego (rechts), waarbij je veel minder afhankelijk bent van je omstandigheden; en via het rode en gele pad naar (3) verlichting (midden), waarbij iemand zich uit het leven heeft teruggetrokken om de diepste zijnstoestand te bereiken. Bron: DALL-E © Arthur ten Wolde

Wat kan onderzoekende spiritualiteit je brengen? In deze aflevering ga ik dieper in op het ‘hier en nu’, aanwezigheid, essentie, ego, innerlijke criticus, pijnlichaam, bevrijding en verlichting.

Het begin van een spirituele zoektocht is lastig. Terugkijkend lijkt het voor mij op het zoeken van het gaatje in de naald om de draad doorheen te doen. Zodra dat is gelukt, kun je met naaien beginnen, maar dat kan even duren. Spiritualiteit zit vol jargon, wat een kip-en-ei-probleem creëert: je begrijpt uitleg over het ego vaak niet, omdat het slecht wordt uitgelegd, de gebruikte termen onbekend zijn, en je het zelf niet hebt ervaren. Om voormalig voetballer Johan Cruijff te citeren: je gaat het pas zien als je het doorhebt. Onze gewone taal heeft geen woorden voor de begrippen die gebruikt worden in de spirituele bubble. Maar ze worden meestal ook niet helder gedefinieerd. Daarom doe ik hierbij een poging. De hyperlinks onderaan elke blog leiden naar de meest toegankelijke bronnen.

De helderste uitleg vind ik die van Eckhart Tolle. In zijn boek De kracht van het nu¹ stelt hij de lezer de vraag: Wat is het probleem nú? Deze vraag heeft mij veel geholpen in lastige situaties. Want meestal staat je reactie op tegenslag niet in verhouding tot wat er werkelijk aan de hand is. Door deze vraag te stellen realiseer ik me dat dan, en dit stelt mij in staat om meteen door te pakken naar de vraag: wat zijn de gevolgen van wat er nu aan de hand is? En wat zijn de opties, wat kan er wel? Onder het hier en nu verstaat Tolle eenvoudigweg de onmiddellijke plaats en tijd waar je je bevindt. In zijn beroemde Findhorn retraite² legt hij uit dat veel mensen in antwoord op de vraag ‘Hoe gaat het nu met je?’ antwoorden met een lang verhaal over onverwerkte frustraties, van soms wel 25 jaar geleden. Dergelijke verhalen houden ons vast in het verleden en weg van het hier en nu. Ook hebben we allemaal last van negatieve, oordelende gedachten over onszelf, zoals: ‘Wat is er mis met je? Hoe kon je zo dom zijn? Je zult ook nooit iets bereiken. Wie denk je wel dat je bent?’ Deze gedachten komen voort uit de ‘innerlijke criticus’³^,4. Byron Katie geeft vier vragen die je jezelf kunt stellen ten aanzien van dit soort gedachten: ‘Is het waar? Kun je absoluut weten dat het waar is? Hoe reageer je – wat gebeurt er – als je die gedachte gelooft? Wie zou je zijn zonder die gedachte?’⁵ Zodra je je bewust bent van je innerlijke criticus, kun je oefenen om daar op allerlei manieren mee om te gaan zoals negeren, tegenspreken, erom lachen, voorspellen wat de criticus gaat zeggen, of een grens trekken.⁶ Waar het om gaat is deze gedachten waar te nemen als een stem in je bewustzijn, te onderkennen dat ze niet samenvallen met jezelf, en ze niet meteen voor waar aan te nemen. In het model van Freud zijn ze meestal afkomstig van het superego, waarin de normen, waarden en gedragsregels van de ouders zijn verinnerlijkt in het onderbewuste.⁷

Meestal wordt echter verwezen naar het ego als bron van onze ellende. Over deze term bestaat veel verwarring omdat de spirituele traditie verschillende definities gebruikt, die bovendien verschillen van die van Freud. Tegelijkertijd komt alles steeds op hetzelfde neer. Wat helderheid schept is het begrip essentie van Almaas, ‘de ware aard van wie we zijn als we ontspannen en authentiek zijn, als we ons niet op de een of andere manier anders voordoen, bewust of onbewust.’ Onze essentie wordt gemaskeerd door het ego, en komt vanzelf naar boven als het ego zich rustig houdt.

Echter, onverwerkte emoties uit het verleden houden het ego in stand via wat ook wel het pijnlichaam wordt genoemd.⁸ Vaak zijn deze emoties afkomstig uit je jeugd. Sommige psychologische scholen spreken daarom van ‘het innerlijke kind’ als een sub-persoonlijkheid die volwassen gedrag in de weg zit.⁹ Hierbij gaat het om emotionele pijn. Belangrijk is dat deze zich ook vastzet in het lichaam. Zo kun je angst en verliefdheid in je onderbuik voelen, liefde en verdriet in je hart, spanning in de spieren in je nek en schouders.¹⁰ Het lichaam ‘houdt de score bij’ van onverwerkte emoties. Het ego bestaat ook uit onze uiterlijke identiteit, waaraan we ons te veel kunnen vastklampen, zoals uiterlijk, status, macht, of vermogen. Ten slotte hebben we ook nog last van illusies, zoals valse hoop dat je toch nog kunt krijgen wat je nodig hebt als je maar beter je best doet – dit is mooi uitgewerkt door Ingeborg Bosch.¹¹

Wat de verwarring vergroot is dat er vaak op gewezen wordt dat het ego ‘niet alleen slecht is’: het ego volgens de definitie van Freud hebben we nodig als stevige identiteit om als volwassene te kunnen functioneren. Maar dat verwijst dus naar een ander begrip van het ego.

Kortom: Het superego, de innerlijke criticus en het pijnlichaam zijn begrippen die nauw met elkaar zijn verweven, en die vaak worden samengevat onder de noemer ‘het ego’. Een of meer lastige, vervelende stemmetjes met gedachten, oordelen, overtuigingen, dwingende aanbevelingen en bijbehorende emoties in je hoofd die overal wat van vinden, zich vastzetten in je lijf, en die het levensgeluk in de weg zitten.

Veel spirituele oefeningen zijn gericht op bewustwording, verkleining, oplossing en de uiteindelijke bevrijding van het ego. Die bevrijding overviel mij toen ik twee jaar geleden letterlijk ontwaakte in het hier en nu (zie aflevering 2). Sindsdien verzet ik mij niet langer tegen gevoelens, die ik gewoon door mij heen kan laten stromen. Mijn reacties staan meestal in een goede verhouding tot wat er daadwerkelijk gebeurt: niet overdreven, maar ook niet te mild of onderdrukt. Heb een keer drie dagen lang heel veel gehuild na tegenslag, maar bleef aanwezig in het hier en nu. Daarna was mijn verdriet al voor een heel stuk verwerkt. Voorheen drukte ik zulke gevoelens deels weg en had ik jaren – of zelfs tientallen jaren – nodig om ze te verwerken. Overigens kan groter verdriet nog steeds levenslang doorwerken.

Mijn geluk is daardoor veel minder afhankelijk van de omstandigheden. Of beter gezegd: het interesseert me niet langer of ik mij gelukkig voel, of verdrietig, boos, of wat dan ook. Zolang ik mij maar aanwezig voel in het hier en nu. Want dan kan ik in principe alles aan. Deze toestand komt overeen met de beschrijvingen van wat anderen ‘bevrijding’ noemen.¹² Voor de buitenwereld verandert er niet eens zoveel, en je gedachten en emoties proberen voortdurend je uit het hier en nu te halen – wat af en toe ook even dreigt te gebeuren. Maar ze zijn niet langer in charge.¹³

Een metafoor die voor mij goed werkt is die van de bestuurder van de auto van je leven. Tot ongeveer 20 jaar geleden dacht ik dat ik zelf aan het stuur zat, maar achteraf gezien nam mijn ego zonder dat ik het doorhad voortdurend mijn plaats in: ik dacht dat ik dat zelf was. Je kunt dit zien als het ‘onbewust onbekwame’ stadium van bewustwording. Toen ik me van mijn ego bewust werd tijdens mijn eerste retreat, werd ik bewust onbekwaam. Ik identificeerde mij niet langer met mijn ego, zat op rustige momenten even aan het stuur, maar doorgaans op de achterbank te roepen. Steeds probeerde ik het stuur over te nemen, maar meestal tevergeefs of achteraf. Maar totaal onverwacht zit ik sinds mijn moment van bevrijding ineens aan het stuur, met mijn ego protesterend op de achterbank. Vaak zwakjes, soms overrompelend. Vergeet niet dat je ego net zo slim is als jijzelf.

Mijn leven is sinds dat moment van bevrijding veel lichter geworden, veel gemakkelijker. Onlangs realiseerde ik me ook dat ik soms het gevoel heb dat ik stilsta, terwijl de werkelijkheid om en door mij heen stroomt: Een ervaring die lijkt te kloppen met het gevoel hebt ‘er al te zijn’. Ook ervaar ik dat de reis stopt, maar toch doorgaat. Want ook in bevrijde toestand blijf je altijd bezig met het integreren van resterende stukjes ego. Bellen met een bureaucratische helpdesk blijft voor mij bijvoorbeeld een spirituele uitdaging…

Vorig jaar ben ik ook een paar dagen teruggevallen. Na een heerlijke week vakantie viel ik in een gat en nam mijn ego het heft weer stevig in handen. Omdat ik wist dat dit normaal is, schrok ik daar niet zo van.¹⁴ Ik zat weliswaar weer balend ‘op de achterbank’, en mijn ego triomfantelijk terug aan het stuur, maar ik kon nog steeds mijn gevoelens en gedachten waarnemen zoals in de jaren daarvoor. Binnen drie dagen was ik back in charge met mijn ego weer op de achterbank.

Een ander aspect van bevrijding is aanwezigheid in het hier en nu. Aanwezigheid wordt door Almaas omschreven als de ervaring te bestaan zonder gedachten.¹⁵ Ikzelf ervaar het als ontspanning, ‘uit je hoofd, in je lijf’. Als je diep ontspant, zoals bij meditatie of dans, gaan daarbij allerlei hersenfuncties op een laag pitje, je besef van tijd en ruimte vervaagt, terwijl je je sterk verbonden voelt met je omgeving, en geluiden dwars door je innerlijke ruimte heen lijken te gaan. Als je hard werkt en je concentreert, bijvoorbeeld achter de computer, daalt je aanwezigheid tijdelijk. Maar dan voeg je weer wat toe aan de wereld.

Voor de duidelijkheid: in deze toestand ben je weliswaar bevrijd, maar absoluut niet verlicht. Verlichting wordt door de meeste spirituele leiders beschouwd als een fundamenteel diepere zijnstoestand, die voorbehouden is aan mensen die zich grotendeels hebben teruggetrokken uit het dagelijks leven, zoals spiritueel leiders, goeroes en monniken. De bevrijde zijnstoestand is het hoogst haalbare voor wie een vol leven wil leiden inclusief werk, relaties en bijvoorbeeld het stichten van een gezin. En zelfs spirituele leiders met de status van verlichting kunnen terugvallen. Voorbeelden zijn de veroordeling en uitzetting uit de Verenigde Staten van de Indiase mysticus Bhagwan Shree Rajneesh (ook bekend als Osho) na gewelddadige acties van zijn aanhangers, en de Dalai Lama die een jongen vroeg hem te zoenen.¹⁶^,17

Samenvattend zit het ego, met daarachter de innerlijke criticus, het innerlijke kind en het pijnlichaam, levensgeluk vaak in de weg. Onderzoekende spiritualiteit biedt manieren om je bewust te worden van het ego, het te verkleinen en uiteindelijk te bevrijden van de invloed ervan. Deze bevrijding leidt tot een toestand waarin je meer aanwezig bent in het hier en nu en minder afhankelijk van externe omstandigheden. Hoewel bevrijding niet hetzelfde is als verlichting, biedt het wel een diepere staat van zijn waarin je leven vrijer en minder zwaar wordt. Terugvallen kan voorkomen, maar door je ‘spirituele spier’ te trainen in bewuste aanwezigheid in het hier en nu, is het mogelijk om het ego steeds weer ‘naar de achterbank’ terug te sturen. Tot zover weer voor vandaag. De volgende aflevering gaat dieper in op verschillende manieren om jezelf te bevrijden van het ego.

Klik hier om terug te keren naar het overzicht van de blogserie