19 oktober 2024 – Persoonlijke blog van Arthur ten Wolde in de serie Spiritualiteit met beide benen op de grond
AI-impressie van bewustzijn. Bron: DALL-E © Arthur ten Wolde
De vorige blogaflevering ging over de relatie tussen wetenschap en spiritualiteit. Wetenschap beperkt zich tot wat objectief kan worden waargenomen en vastgesteld. Bij spiritualiteit staat juist de innerlijke beleving centraal, die per definitie subjectief is.
De ingewikkelde relatie tussen de binnenwereld en de buitenwereld komt terug in ‘het lastige probleem van bewustzijn’. Dit probleem, in 1995 opgeworpen door de filosoof David Chalmer, is het vraagstuk van het ontstaan van bewustzijn. Waarom, waardoor en op welke manier hebben mensen en andere organismen subjectieve, bewuste ervaringen? Het staat tegenover de ‘makkelijke problemen’, zoals uitleggen hoe ons brein, onze zintuigen, ons zenuwstelsel en onze organen ons in staat stellen om dingen te onderscheiden, informatie te verwerken, en handelingen uit te voeren zoals kijken, luisteren en spreken.1,2,3
Sinds 1995 is er veel vooruitgang geboekt met de eenvoudige problemen. Zo heeft een kunstmatige intelligentie onlangs, op basis van gemeten hersenactiviteit, beelden gereconstrueerd die een mens had gezien.4 Een soort gedachtenlezen dus. Verder is duidelijk geworden dat niet alleen mensen, maar ook dieren beschikken over bewustzijn5, en waarschijnlijk ook planten,6,7 al bestaat over dat laatste nog geen consensus.8 Het lastige probleem is echter nog niet opgelost. Wel zijn er nieuwe theorieën over bewustzijn geformuleerd, zoals de ‘globale werkruimtetheorie’, hyperdimensionaliteit9 en de ‘geïntegreerde informatietheorie’.10
De meest intrigerende hiervan is de ‘voorspellende verwerkingstheorie’ van neurowetenschapper Anil Seth.11 Deze komt er op neer dat het brein een voorspellingsmachine is, en dat ons bewustzijn voortkomt uit het verschil tussen de voorspelling die het brein genereert voor de waarnemingen in de volgende seconde, en de daadwerkelijke zintuiglijke input die daarop volgt. ‘Het brein gebruikt de zintuiglijke signalen om deze voorspellingen te ijken en bij te werken. Daardoor zijn we ons bewust van een soort waarneming, waarbij de hersenen de situatie waarin we ons bevinden proberen te begrijpen. Bewustzijn wordt ondersteund door dit proces van de hersenen. Zintuiglijke ervaringen kunnen worden gezien als een gecontroleerde hallucinatie. We nemen de wereld niet objectief waar, we construeren de wereld die we ervaren actief, inclusief het gevoel van een zelf, de emotie, en de vrije wil. Dit alles heeft tot doel het lichaam te reguleren,’ aldus Anil Seth in een recent interview.12
Deze interessante theorie vormt mogelijk een belangrijke stap vooruit, maar is ontoereikend om het lastige probleem op te lossen. Daarvoor zoekt David Chalmer een wiskundige vergelijking die de informatie-eigenschappen van de hersenen verbindt met bewustzijn. ‘Het zou heel goed kunnen dat als we de overgang en verbanden tussen materiele processen en bewustzijn beter in kaart hebben gebracht, we ergens onderweg iets vinden dat ons doet zeggen: hé, hier hebben we de kloof gedicht,’ zegt Chalmer.9 Een onderdeel van het moeilijke probleem is bijvoorbeeld het combinatieprobleem: hoe zorgen de processen in het menselijk brein voor de complete bewuste ervaring die ieder van ons heeft? ‘Als iemand dat probleem oplost, is het een voor de hand liggende kandidaat voor een bewustzijnstheorie.’
Beide deskundigen staan open voor de mogelijkheid dat kunstmatige intelligentie bewustzijn kan ontwikkelen. ‘Het brein is een grote machine en produceert bewustzijn, dus ik ben ervan overtuigd dat kunstmatige intelligentie bewustzijn kan bereiken’, aldus Chalmer. Seth wijst erop dat onze hersenen een heel andere machine zijn dan een computer, en het dus kan zijn dat een siliciumbrein geen bewustzijn van dezelfde kwaliteit kan produceren. De huidige large language models zoals ChatGPT hebben waarschijnlijk nog geen bewustzijn, al weten we dat niet zeker. De onverwachte intelligentie van deze modellen is gebaseerd op een voorspellingsmachine voor de volgende letter, het volgende woord en de volgende zin, op basis van alle op het internet beschikbare teksten en training door proefpersonen. De AI’s hebben veel fantasie en kunnen op hol slaan in een soort hallucinaties. Vele experts gaan ervan uit dat er geen begrip of bewustzijn aan te pas komt, maar de overeenkomst met Seth’s model van ons brein als voorspellingsmachine is opmerkelijk. We moeten er bij de verdere ontwikkeling van AI dan ook rekening mee houden dat bewustzijn wel kan ontstaan, zeker als de techniek succesvol worden toegepast op de waarneming van beeld en geluid in robots, en dat dit ethische vragen oproept over de rechten van bewuste machines.
Het is ook mogelijk dat er uiteindelijk geen bevredigende verklaring voor het ontstaan van bewustzijn wordt gevonden. Volgens Chalmer en Seth moeten we in dat geval misschien concluderen dat bewustzijn een fundamentele eigenschap van ons universum is, met bepaalde fundamentele wetten over hoe het zich verhoudt tot materie. Echter, Seth vindt het ‘op dit moment niet nodig iets aan te nemen dat verder gaat dan de materie; materie is complex en interessant genoeg om bewustzijn te laten ontstaan’.
In dit laatste ligt een belangrijke link met spiritualiteit. Spiritualiteit heeft in de breedste zin te maken met zaken die de geest betreffen, kan te maken hebben met religie of bovennatuurlijke krachten, en veel spirituele mensen gaan er vanuit ‘dat er meer is tussen hemel en aarde’. De aanname dat bewustzijn een eigenschap is die voortkomt uit materie is echter al heel oud. Aristoteles is de grondlegger van de gedachte dat het geheel meer kan zijn dan de delen, en verschillende wetenschappers opperden al rond 1925 dat bewustzijn ontstaat uit eigenschappen van het brein.13 Iets later beschreef de Franse paleontoloog Teillard de Chardin de evolutie als een proces dat leidt tot toenemende complexiteit, de uitmondt in het ontstaan van bewustzijn, dat de ‘binnenkant’ van de materie vormt.14,15,16 Ik sluit me daarbij aan. We kunnen bewustzijn subjectief ervaren, én we kunnen de uiterlijke verschijnselen die eraan gekoppeld zijn sinds kort in detail objectief waarnemen via hersenscans. De veronderstelling dat het bewustzijn voortkomt uit een immateriële geest of ziel, is daarmee een buitengewone bewering geworden die vraagt om buitengewone bewijzen (zie ook afleveringen 6 en 8).
Een aan bewustzijn verwant probleem, dat ook vragen oproept binnen zowel wetenschap als spiritualiteit, is dat van de vrije wil. Ik heb dat in een eerder essay geanalyseerd, dat ik hier samenvat.17 Zowel mensen als dieren gedragen zich zoals zij zich van nature moeten gedragen. Ons in veel opzichten superieure geheugen en voorstellingsvermogen geven ons echter veel meer opties en vrijheidsgraden dan dieren. Doordat we meer ervaringen en voorspellingen kunnen meenemen in onze beslissingen, hebben we meer om uit te kiezen en om van te leren. Het grotere aantal mogelijke keuzes blijft overeind hoewel de keuze daaruit volgens de natuurwetten verloopt, en ons brein vaak al een handeling voorbereidt nog voordat we daartoe een bewuste beslissing hebben genomen – alsof we niet de chauffeur maar een passagier zijn in ons leven. De opties en vrijheidsgraden die we bij bewuste beslissingen kunnen meenemen, vormen onze ‘vrijheid’.18 Tussen aanhalingstekens, omdat het een povere afspiegeling is van ons normale idee van vrijheid en vrije wil. Dit idee dat we een vrije wil hebben is echter net iets meer dan alleen maar een ‘schitterende illusie’, zoals sommige filosofen en wetenschappers stellen.19,20,21 Hoewel je genetische aanleg een ruwe blauwdruk van je leven vastlegt, zijn onze reacties en gedragingen niet in detail voorspelbaar, net zomin als de omstandigheden. Daardoor kan je leven uiteindelijk totaal andere kanten op gaan. De toekomst ligt immers niet vast (zie aflevering 6). Ook blijven we verantwoordelijk voor onze keuzes en daden.
Samenvattend betreft het ontstaan van bewustzijn vooralsnog een mysterie. Wel is vooruitgang geboekt met nieuwe theorieën en metingen. Wetenschappers en filosofen gaan er vanuit dat bewustzijn een reëel verschijnsel is dat voortkomt uit complexe materiële processen, dat vrije wil en verantwoordelijkheid voortkomen uit opties en vrijheidsgraden, en houden de mogelijkheid open dat bewustzijn een fundamentele eigenschap van het universum is. De wetenschap heeft immers aangetoond dat de wereld bestaat uit materie en energie, en allerminst een illusie is (zie aflevering 6). Bewustzijn en innerlijke ervaringen vormen dan de ‘binnenkant’ van de werkelijkheid, waarvan objectieve waarnemingen de ‘buitenkant’ vormen. Als twee kanten van dezelfde medaille zou dit gezien kunnen worden als een vorm van nondualisme (zie aflevering 8). Bewustwording wordt in dit beeld opgevat als een andere zijnstoestand van je brein en innerlijk. De discussie over bewustzijn raakt ook aan belangrijke ethische vragen over de rol van kunstmatige intelligentie in de toekomst.
Veel spirituele mensen daarentegen veronderstellen dat bewustzijn voortkomt uit een onafhankelijke geest of ziel, dat materie een illusie is die daaruit voortkomt, en dat onze vrijheid wordt beperkt door ‘karma’ of ‘het universum’. Bewustwording wordt in dit beeld opgevat als eenwording of bevrijding van de ziel. Deze beelden staan haaks op de nieuwe inzichten, en daarmee op losse schroeven.
De gevolgen van deze diepgaande meningsverschillen over bewustzijn komen uitgebreid ter sprake in de volgende aflevering, over spiritualiteit en bijgeloof. De blogserie wordt vervolgens afgesloten met conclusies en een samenvatting.
Klik hier om terug te keren naar het overzicht van de blogserie
Noten:
De vorige blogaflevering ging over de relatie tussen wetenschap en spiritualiteit. Wetenschap beperkt zich tot wat objectief kan worden waargenomen en vastgesteld. Bij spiritualiteit staat juist de innerlijke beleving centraal, die per definitie subjectief is.
De ingewikkelde relatie tussen de binnenwereld en de buitenwereld komt terug in ‘het lastige probleem van bewustzijn’. Dit probleem, in 1995 opgeworpen door de filosoof David Chalmer, is het vraagstuk van het ontstaan van bewustzijn. Waarom, waardoor en op welke manier hebben mensen en andere organismen subjectieve, bewuste ervaringen? Het staat tegenover de ‘makkelijke problemen’, zoals uitleggen hoe ons brein, onze zintuigen, ons zenuwstelsel en onze organen ons in staat stellen om dingen te onderscheiden, informatie te verwerken, en handelingen uit te voeren zoals kijken, luisteren en spreken.1,2,3
Sinds 1995 is er veel vooruitgang geboekt met de eenvoudige problemen. Zo heeft een kunstmatige intelligentie onlangs, op basis van gemeten hersenactiviteit, beelden gereconstrueerd die een mens had gezien.4 Een soort gedachtenlezen dus. Verder is duidelijk geworden dat niet alleen mensen, maar ook dieren beschikken over bewustzijn5, en waarschijnlijk ook planten,6,7 al bestaat over dat laatste nog geen consensus.8 Het lastige probleem is echter nog niet opgelost. Wel zijn er nieuwe theorieën over bewustzijn geformuleerd, zoals de ‘globale werkruimtetheorie’, hyperdimensionaliteit9 en de ‘geïntegreerde informatietheorie’.10
De meest intrigerende hiervan is de ‘voorspellende verwerkingstheorie’ van neurowetenschapper Anil Seth.11 Deze komt er op neer dat het brein een voorspellingsmachine is, en dat ons bewustzijn voortkomt uit het verschil tussen de voorspelling die het brein genereert voor de waarnemingen in de volgende seconde, en de daadwerkelijke zintuiglijke input die daarop volgt. ‘Het brein gebruikt de zintuiglijke signalen om deze voorspellingen te ijken en bij te werken. Daardoor zijn we ons bewust van een soort waarneming, waarbij de hersenen de situatie waarin we ons bevinden proberen te begrijpen. Bewustzijn wordt ondersteund door dit proces van de hersenen. Zintuiglijke ervaringen kunnen worden gezien als een gecontroleerde hallucinatie. We nemen de wereld niet objectief waar, we construeren de wereld die we ervaren actief, inclusief het gevoel van een zelf, de emotie, en de vrije wil. Dit alles heeft tot doel het lichaam te reguleren,’ aldus Anil Seth in een recent interview.12
Deze interessante theorie vormt mogelijk een belangrijke stap vooruit, maar is ontoereikend om het lastige probleem op te lossen. Daarvoor zoekt David Chalmer een wiskundige vergelijking die de informatie-eigenschappen van de hersenen verbindt met bewustzijn. ‘Het zou heel goed kunnen dat als we de overgang en verbanden tussen materiele processen en bewustzijn beter in kaart hebben gebracht, we ergens onderweg iets vinden dat ons doet zeggen: hé, hier hebben we de kloof gedicht,’ zegt Chalmer.9 Een onderdeel van het moeilijke probleem is bijvoorbeeld het combinatieprobleem: hoe zorgen de processen in het menselijk brein voor de complete bewuste ervaring die ieder van ons heeft? ‘Als iemand dat probleem oplost, is het een voor de hand liggende kandidaat voor een bewustzijnstheorie.’
Beide deskundigen staan open voor de mogelijkheid dat kunstmatige intelligentie bewustzijn kan ontwikkelen. ‘Het brein is een grote machine en produceert bewustzijn, dus ik ben ervan overtuigd dat kunstmatige intelligentie bewustzijn kan bereiken’, aldus Chalmer. Seth wijst erop dat onze hersenen een heel andere machine zijn dan een computer, en het dus kan zijn dat een siliciumbrein geen bewustzijn van dezelfde kwaliteit kan produceren. De huidige large language models zoals ChatGPT hebben waarschijnlijk nog geen bewustzijn, al weten we dat niet zeker. De onverwachte intelligentie van deze modellen is gebaseerd op een voorspellingsmachine voor de volgende letter, het volgende woord en de volgende zin, op basis van alle op het internet beschikbare teksten en training door proefpersonen. De AI’s hebben veel fantasie en kunnen op hol slaan in een soort hallucinaties. Vele experts gaan ervan uit dat er geen begrip of bewustzijn aan te pas komt, maar de overeenkomst met Seth’s model van ons brein als voorspellingsmachine is opmerkelijk. We moeten er bij de verdere ontwikkeling van AI dan ook rekening mee houden dat bewustzijn wel kan ontstaan, zeker als de techniek succesvol worden toegepast op de waarneming van beeld en geluid in robots, en dat dit ethische vragen oproept over de rechten van bewuste machines.
Het is ook mogelijk dat er uiteindelijk geen bevredigende verklaring voor het ontstaan van bewustzijn wordt gevonden. Volgens Chalmer en Seth moeten we in dat geval misschien concluderen dat bewustzijn een fundamentele eigenschap van ons universum is, met bepaalde fundamentele wetten over hoe het zich verhoudt tot materie. Echter, Seth vindt het ‘op dit moment niet nodig iets aan te nemen dat verder gaat dan de materie; materie is complex en interessant genoeg om bewustzijn te laten ontstaan’.
In dit laatste ligt een belangrijke link met spiritualiteit. Spiritualiteit heeft in de breedste zin te maken met zaken die de geest betreffen, kan te maken hebben met religie of bovennatuurlijke krachten, en veel spirituele mensen gaan er vanuit ‘dat er meer is tussen hemel en aarde’. De aanname dat bewustzijn een eigenschap is die voortkomt uit materie is echter al heel oud. Aristoteles is de grondlegger van de gedachte dat het geheel meer kan zijn dan de delen, en verschillende wetenschappers opperden al rond 1925 dat bewustzijn ontstaat uit eigenschappen van het brein.13 Iets later beschreef de Franse paleontoloog Teillard de Chardin de evolutie als een proces dat leidt tot toenemende complexiteit, de uitmondt in het ontstaan van bewustzijn, dat de ‘binnenkant’ van de materie vormt.14,15,16 Ik sluit me daarbij aan. We kunnen bewustzijn subjectief ervaren, én we kunnen de uiterlijke verschijnselen die eraan gekoppeld zijn sinds kort in detail objectief waarnemen via hersenscans. De veronderstelling dat het bewustzijn voortkomt uit een immateriële geest of ziel, is daarmee een buitengewone bewering geworden die vraagt om buitengewone bewijzen (zie ook afleveringen 6 en 8).
Een aan bewustzijn verwant probleem, dat ook vragen oproept binnen zowel wetenschap als spiritualiteit, is dat van de vrije wil. Ik heb dat in een eerder essay geanalyseerd, dat ik hier samenvat.17 Zowel mensen als dieren gedragen zich zoals zij zich van nature moeten gedragen. Ons in veel opzichten superieure geheugen en voorstellingsvermogen geven ons echter veel meer opties en vrijheidsgraden dan dieren. Doordat we meer ervaringen en voorspellingen kunnen meenemen in onze beslissingen, hebben we meer om uit te kiezen en om van te leren. Het grotere aantal mogelijke keuzes blijft overeind hoewel de keuze daaruit volgens de natuurwetten verloopt, en ons brein vaak al een handeling voorbereidt nog voordat we daartoe een bewuste beslissing hebben genomen – alsof we niet de chauffeur maar een passagier zijn in ons leven. De opties en vrijheidsgraden die we bij bewuste beslissingen kunnen meenemen, vormen onze ‘vrijheid’.18 Tussen aanhalingstekens, omdat het een povere afspiegeling is van ons normale idee van vrijheid en vrije wil. Dit idee dat we een vrije wil hebben is echter net iets meer dan alleen maar een ‘schitterende illusie’, zoals sommige filosofen en wetenschappers stellen.19,20,21 Hoewel je genetische aanleg een ruwe blauwdruk van je leven vastlegt, zijn onze reacties en gedragingen niet in detail voorspelbaar, net zomin als de omstandigheden. Daardoor kan je leven uiteindelijk totaal andere kanten op gaan. De toekomst ligt immers niet vast (zie aflevering 6). Ook blijven we verantwoordelijk voor onze keuzes en daden.
Samenvattend betreft het ontstaan van bewustzijn vooralsnog een mysterie. Wel is vooruitgang geboekt met nieuwe theorieën en metingen. Wetenschappers en filosofen gaan er vanuit dat bewustzijn een reëel verschijnsel is dat voortkomt uit complexe materiële processen, dat vrije wil en verantwoordelijkheid voortkomen uit opties en vrijheidsgraden, en houden de mogelijkheid open dat bewustzijn een fundamentele eigenschap van het universum is. De wetenschap heeft immers aangetoond dat de wereld bestaat uit materie en energie, en allerminst een illusie is (zie aflevering 6). Bewustzijn en innerlijke ervaringen vormen dan de ‘binnenkant’ van de werkelijkheid, waarvan objectieve waarnemingen de ‘buitenkant’ vormen. Als twee kanten van dezelfde medaille zou dit gezien kunnen worden als een vorm van nondualisme (zie aflevering 8). Bewustwording wordt in dit beeld opgevat als een andere zijnstoestand van je brein en innerlijk. De discussie over bewustzijn raakt ook aan belangrijke ethische vragen over de rol van kunstmatige intelligentie in de toekomst.
Veel spirituele mensen daarentegen veronderstellen dat bewustzijn voortkomt uit een onafhankelijke geest of ziel, dat materie een illusie is die daaruit voortkomt, en dat onze vrijheid wordt beperkt door ‘karma’ of ‘het universum’. Bewustwording wordt in dit beeld opgevat als eenwording of bevrijding van de ziel. Deze beelden staan haaks op de nieuwe inzichten, en daarmee op losse schroeven.
De gevolgen van deze diepgaande meningsverschillen over bewustzijn komen uitgebreid ter sprake in de volgende aflevering, over spiritualiteit en bijgeloof. De blogserie wordt vervolgens afgesloten met conclusies en een samenvatting.
Klik hier om terug te keren naar het overzicht van de blogserie
Noten:
- https://en.wikipedia.org/wiki/Hard_problem_of_consciousness
- https://iep.utm.edu/hard-problem-of-conciousness/
- https://www.amazon.com/Reality-Virtual-Worlds-Problems-Philosophy/dp/0393635805
- https://www.science.org/content/article/ai-re-creates-what-people-see-reading-their-brain-scans
- https://en.wikipedia.org/wiki/Animal_consciousness
- https://www.werkgroeplepelaar.nl/wetenschappers-filmen-voor-het-eerst-een-plant-in-volledig-gesprek-met-haar-buurman-en-de-beelden-zijn-adembenemend/
- https://www.nature.com/articles/s41467-023-41589-9
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8052213/
- https://economictimes.indiatimes.com/news/science/scientist-links-human-consciousness-to-a-higher-dimension-beyond-our-perception/articleshow/113546667.cms
- https://www.nature.com/articles/s41583-022-00587-4
- https://en.wikipedia.org/wiki/Being_You:_A_New_Science_of_Consciousness
- https://www.worldsciencefestival.com/programs/what-creates-consciousness
- https://en.wikipedia.org/wiki/Emergentism
- https://en.wikipedia.org/wiki/The_Phenomenon_of_Man
- https://nl.wikipedia.org/wiki/Pierre_Teilhard_de_Chardin#cite_note-aula-1
- https://www.bol.com/nl/nl/f/het-verschijnsel-mens/38727934/
- https://circular-future.eu/wp-content/uploads/2024/08/Van-vrijheid-naar-bewustwording-A-ten-Wolde-2012.pdf – Arthur ten Wolde, Vrijheid en naturalisme, De Humanist 2004-1, p. 35-37, februari 2004
- https://en.wikipedia.org/wiki/Freedom_Evolves – Daniel C. Dennett, Freedom Evolves, 2003
- https://academic.oup.com/book/50051 – Saul Smilansky, Free Will and Illusion, 2000
- https://archive.org/details/illusionofconsci0000wegn – Daniel Wegner, The illusion of conscious will, 1948
- https://mitpress.mit.edu/9780262633086/being-no-one/ – Thomas Metzinger, Being No One, 2003