Aflevering 6: Wetenschap en spiritualiteit

12 oktober 2024 – Persoonlijke blog van Arthur ten Wolde in de serie Spiritualiteit met beide benen op de grond

AI-impressievan wetenschap en spiritualiteit. Bron: DALL-E © Arthur ten Wolde

Wetenschap en spiritualiteit staan met elkaar op gespannen voet. Vooral spirituele mensen zijn sceptisch over wetenschap.¹ Spiritualiteit wordt traditioneel gerekend tot de esoterie, en westerse esoterie wordt omschreven als ‘een verzameling van praktijken en ideeën waarin noch het Christendom noch de wetenschap vertrouwen heeft’.² De spanning tussen spiritualiteit en wetenschap werd voor mijzelf pijnlijk duidelijk tijdens de COVID-19 pandemie, toen mijn spirituele vrienden zich massaal in het antivax-kamp bleken te scharen. Lange gesprekken met enkelen van hen leerde mij dat zij meer vertrouwen hadden in hun eigen intuïtie of hun antroposofische arts, dan in de regering en het Rijksinstituut Voor Milieuhygiëne (RIVM).

Waar komt deze onderlinge spanning vandaan? Beide zoeken toch op hun eigen manier naar dieper begrip van de werkelijkheid? Hoe werkt wetenschap eigenlijk, en welk beeld van de wereld heeft het opgeleverd? Daarover gaat deze aflevering.

De wetenschap is tot bloei gekomen in de westerse wereld tijdens de Verlichting. Deze periode markeert de overgang van het autoritaire Christelijke waardensysteem (‘Blauw’ in termen van Spiral Dynamics, zie aflevering 5) naar het op concurrentie gerichte kapitalisme (Oranje). Daarmee kwam een einde aan ruim duizend jaar waarin de kerk kritische wetenschappers de mond kon snoeren door zich te beroepen op de bijbel als het woord van God – een hogere macht, net als de natuurgoden daarvoor.
Het vertrouwen in wetenschap steeg snel toen wetenschappelijke doorbraken begin negentiende eeuw leidden tot nieuwe technologieën. Vriendschappen tussen onderzoekers lijken daarbij een belangrijke rol te hebben gespeeld.³De doorbraken maakten de industriële revolutie mogelijk en verbeterden de levensomstandigheden van velen.
Het vooruitgangsgeloof begon af te nemen in de jaren zeventig van de twintigste eeuw, toen de negatieve effecten ervan op natuur en milieu zichtbaarder werden. Inmiddels beperkt het wantrouwen jegens wetenschap zich niet langer tot de linkse of spirituele bubble: populisten vertrouwen wetenschappers niet omdat ze tot de elite behoren; de tabaks- en chemische industrie hebben uit winstbejag decennia lang onderzoeksresultaten achtergehouden; de nauwe banden tussen de medische wetenschap en de winstgedreven farmaceutische industrie spelen een rol; en de olie-industrie heeft actief twijfel gezaaid over klimaatwetenschap, die ook werd verguisd door liberalen omdat de uitkomsten niet in hun wereldbeeld passen.
Een achterliggende reden voor het afgenomen vertrouwen is dat de wereld de laatste jaren zo complex is geworden dat niemand het nieuws meer zelf kan duiden. Je zult altijd moeten besluiten welke bronnen je vertrouwt en welke niet. Daarbovenop hebben sociale media het mogelijk gemaakt om ongefundeerde meningen online te publiceren en razendsnel te verspreiden. Veel mensen beschouwen feitelijk nieuws daardoor nu als fake news en fake newsals de waarheid. Complottheorieën en het geloof dat de aarde plat is zijn wijd verspreid.

Er komt nog iets bij. De huidige opkomst van spiritualiteit maakt in termen van Spiral Dynamics (zie aflevering 5) onderdeel uit van de overgang van onze vrije markteconomie (Oranje) naar een duurzame samenleving (Groen). Daarbij verandert ook het proces van waarheidsvinding. Het Yin-karakter van het groene waardesysteem is zowel sociaal als meer naar binnen gericht. Gevoel, intuïtie en ‘innerlijk weten’ krijgen veel meer ruimte. Ze worden ervaren als waarheid en zijn gezaghebbend over de innerlijke ervaring. Intuïtie blijkt echter zeer onbetrouwbaar als basis voor kennis over de buitenwereld, en is als het daarom gaat niet meer dan een persoonlijke mening (zie aflevering 8). Immers, alle acht miljard mensen kunnen zich wel beroepen op ‘innerlijk weten’. Daarbij komt nog dat elk volgend waardesysteem (Groen) een natuurlijke afweer heeft op het voorgaande (Oranje), waarvan de uitwassen immers direct worden ondervonden.

Deze factoren samen hebben het vertrouwen in de wetenschap extra sterk verminderd onder spirituele mensen. Het vertrouwen is overigens niet helemaal afwezig, zoals blijkt uit het hardnekkige opduiken van pseudowetenschap in de spirituele wereld (zie aflevering 8). Als de transitie naar een duurzame samenleving doorzet, voorspelt Spiral Dynamics dat het vertrouwen in de wetenschap als bron van objectieve kennis over de wereld zich geleidelijk aan zal herstellen.

Welke rol speelt mijn eigen achtergrond hierin? Ik ben opgeleid als wetenschapper, gepromoveerd in de natuurkunde, en heb tot mijn dertigste wetenschappelijk onderzoek gedaan. Ik heb de wetenschap van binnenuit leren kennen als een werkveld waarin met groot enthousiasme keihard wordt gewerkt. Wetenschap is topsport. Bovenop de intrinsieke drijfveer van wetenschappers, nieuwsgierigheid, worden onderzoekers in wereldwijde onderlinge competitie om eer, reputatie, snoepreisjes en onderzoeksgeld opgestuwd tot maximale prestaties. Het was een heerlijke tijd, met felle discussies waarin niemand zich aangevallen voelde door kritiek, omdat we als team allemaal zo snel mogelijk wilden uitzoeken hoe iets in elkaar zat. In mijn geval werkten er tijdens mijn promotieonderzoek wereldwijd zeven onderzoeksgroepen naar hetzelfde doel toe: directe waarneming van de beweging van een elektron in een atoom. Na vier jaar hard werken is dat mijn collega’s en mij uiteindelijk als eerste gelukt – een kleine doorbraak, die ons een publicatie opleverde in het meest toonaangevende tijdschrift voor natuurkunde.⁴ Naar die publicatie en daarop volgende is sindsdien honderden keren verwezen.⁵ Het artikel leverde ons een goede reputatie, bekendheid en uitnodigingen als spreker op.

De verdeling van onderzoeksgelden vindt grotendeels plaats op basis van je ‘citatiescore’: hoe vaak wordt er door anderen naar jouw wetenschappelijke publicaties verwezen. Dit systeem leidt tot een enorme druk op wetenschappers om maar onderzoeksresultaten te publiceren. Belangrijk is daarbij dat de zucht om te publiceren in toom wordt gehouden door de angst voor reputatieschade. Dit vormt een rem op het publiceren van ondeugdelijke of vervalste meetresultaten. Ik heb dit zelf als volgt ervaren. Na ons eerste succes verkregen we prachtige vervolgresultaten. Ik vond ze echter te mooi om waar te zijn, en ze riepen de nodige vragen op. Toen ik op basis van mijn intuïtie mijn naam terugtrok uit een eventuele publicatie daarover, en we de resultaten nogmaals controleerden, ontdekten we een meetfout. Zo voorkwamen we reputatieschade.

Deze combinatie van onderlinge competitie (maximaal tempo), vriendschappen (samenwerking) en angst (zelfreinigend karakter) als drijfveren heeft geleid tot een kennisexplosie. Het was overigens niet allemaal rozengeur en maneschijn: er werd ook naargeestig gekonkeld om eerste auteur van het volgende artikel te worden.

Sinds ik begin jaren negentig uit de wetenschap stapte, lees ik nog wel wekelijks het populair-wetenschappelijke tijdschrift de New Scientist om op de hoogte te blijven van nieuwe ontwikkelingen. Vanuit deze kennis en ervaring wil ik proberen om helderheid te scheppen in de relatie tussen wetenschap en spiritualiteit. Om te beginnen wil ik een helder beeld neerzetten van wat wetenschap is, wat het niet is, en vervolgens hoe ik de relatie met spiritualiteit zie.

Waarom is wetenschap meer dan een mening?

Veel mensen denken dat wetenschap ook maar een mening is. Waarom is dat onjuist en onterecht? Wetenschap wordt omschreven als de systematisch verkregen, geordende en controleerbare menselijke kennis, het bijbehorende proces van kennisverwerving, en de gemeenschap waarin deze kennis wordt verzameld. De gemeenschap van wetenschappers heeft haar eigen methodes en gewoonten om te komen tot hypotheses (veronderstellingen), wetmatigheden, theorieën en systemen.⁶ Belangrijk is dat de wetenschappelijke stand van zaken berust op consensus. Dat is de heersende opvatting van de wetenschappers in een bepaald vakgebied. Deze overeenstemming wordt bereikt via metingen, theoretische analyse, publicaties in peer-reviewed wetenschappelijke vaktijdschriften, conferenties, herhaling van de resultaten door anderen, en onderlinge toetsing. Niet alle wetenschappers in dat vakgebied hoeven het erover eens te zijn.⁷ Voortang in de wetenschap wordt niet alleen behaald door nieuwe resultaten binnen gangbare denkbeelden, maar juist ook door kritische wetenschappers die aantonen dat daar iets niet aan klopt. Over belangrijke resultaten wordt door deskundigen eindeloos gediscussieerd. Het is dus niet zo dat een wetenschappelijke waarheid ooit absoluut vast staat. Wetenschappers geloven dat ook niet. Elk wetenschappelijk model heeft een geldigheidsgebied waarbinnen het is getest en waarbuiten het mogelijk niet geldig is. Verder wordt er helaas toch gefraudeerd: maar liefst acht procent van de ondervraagde wetenschappers in Nederland heeft minstens één keer gegevens vervalst of gefabriceerd.⁸ Sommige gevestigde theorieën worden na decennia alsnog verworpen (zie aflevering 8). Al met al is de wetenschappelijke methode het beste tot nu toe ontwikkelde systeem om het kaf van het koren te scheiden. Het is niet perfect maar ongekend zuiverend, en het heeft ons begrip van de wereld enorm vergroot.

Wetenschappelijke principes

Er zijn verschillende leidende principes bij het wegen van verschillende verklaringen. Een leidend principe in de wetenschap is dat een buitengewone bewering buitengewoon bewijs vereist.⁹ Wetenschappers zijn inderdaad niet snel overtuigd van de onjuistheid van een gevestigd wetenschappelijk model. Anekdotisch bewijs is onvoldoende. Een tweede, veel ouder leidend principe is het zogenaamde Scheermes van Ockham, dat erop neerkomt dat de eenvoudigste verklaring meestal de juiste is.¹⁰ Een derde principe is de kennisleer van de filosoof Popper, die stelt dat een wetenschappelijke verklaring onderuit gehaald moet kunnen worden.¹¹ Dit laatste helpt om een wetenschappelijke verklaring te onderscheiden van mogelijke andere, niet-wetenschappelijke verklaringen. Deze principes zal ik in blog 8 gaan toepassen op spirituele denkbeelden. In deze blog wil ik nu ingaan op een aantal algemene begrippen die een rol spelen in zowel de spiritualiteit als in de wetenschap, en dan specifiek in mijn vakgebied de natuurkunde: energie, materie, tijd en ruimte.

Energie

In de natuurkunde is energie gedefinieerd als een kwantitatieve eigenschap die wordt overgedragen op een object (een voorwerp, lichaam of fysiek systeem zoals het water in een meertje). Energie is in het dagelijks leven herkenbaar aan de uitvoering van arbeid, en waarneembaar in de vorm van warmte, licht en geluid.¹² Veel voorkomende vormen van energie zijn de bewegingsenergie van een bewegend voorwerp, de “potentiële energie” die in een lichaam wordt opgeslagen als het zich in een krachtenveld bevindt (zoals hoogte-energie in een zwaartekrachtveld), de elastische energie in een veer of elastiekje, de energie die gepaard gaat met chemische reacties, stralingsenergie, en de energie in elektromagnetische straling, zoals licht en infrarood. Energie wordt overgedragen bij alle veranderingsprocessen. Dagelijkse voorbeelden zijn het leveren van arbeid om een voorwerp in beweging te brengen, een schommel waarbij de beweging wordt omgezet in hoogte-energie tot het hoogste punt en dan weer in de beweging terug, en de chemische omzetting van vetten en suiker in levende cellen met behulp van zuurstof om organismen van levensenergie te voorzien.¹³ Alle levende organismen nemen voortdurend energie op en geven deze weer vrij. Energie is een behouden grootheid; de klassieke wet van behoud van energie stelt dat energie kan worden omgezet in een andere vorm, maar niet kan worden gecreëerd of vernietigd. De officiële maat om een gemeten hoeveelheid energie uit te drukken is de Joule, maar in het dagelijks leven wordt energie vaak uitgedrukt in calorieën voor de energie-inhoud van voedingsmiddelen en in kilowattuur (kWh) voor elektriciteit.

Materie

Materie of stof is een verzamelbegrip voor datgene waaruit het waarneembare universum is opgebouwd; waarneembaar in die zin dat materie massa heeft en plaats (ruimte) inneemt. Materie kan vast, vloeibaar of gasvormig zijn. Als vaste stof en vloeistof is het zichtbaar en tastbaar. Een ruimte waarin geen materie aanwezig is wordt in de natuurkunde een vacuüm genoemd. Zoals de oude Grieken al vermoedden en iedereen op school leert, bestaat materie uit atomen. Atomen verbinden zich tot moleculen, die materialen en chemische stoffen vormen, en die zelf weer bestaan uit kleinere deeltjes, namelijk elektronen, protonen en neutronen. Een elektron is een elementair deeltje: het kan niet gesplitst worden. Andere elementaire deeltjes zijn quarks en neutrino’s.¹⁴ Deeltjes en moleculen kunnen elkaar aantrekken, afstoten en vasthouden via verschillende krachten zoals zwaartekracht en elektromagnetisme. Daarbij wordt energie uitgewisseld en geldt dat elke actie leidt tot een tegenreactie. Sinds Einstein weten we dat energie toch niet altijd behouden is: onder de extreme omstandigheden waarin kernreacties plaatsvinden, kunnen energie en materie in elkaar worden omgezet. De bekende formule E = mc² betekent dat de hoeveelheid energie (E) die vrijkomt bij een kernreactie gelijk is aan de omgezette massa (m) maal het kwadraat van de lichtsnelheid (c). Omgekeerd betekent het ook dat de hoeveelheid materie die in een ster gevormd kan worden gelijk is aan de energie gedeeld door het kwadraat van de lichtsnelheid.¹⁵ Alle materie in het universum is ontstaan in sterren: het is dus waar dat wij allen uit sterrenstof bestaan. De ontdekking van de massa-energierelatie is zo’n moment waarin de klassieke natuurkundige theorie (de wet van behoud van energie) werd verworpen nadat wetenschappelijke consensus was bereikt over de veel ruimere geldigheid van de relativiteitstheorie.

Tijd en ruimte

Wat tijd is weten we nog steeds niet goed. De tijd zoals we die subjectief waarnemen werd door de oude Grieken kairos genoemd, de tijd zoals we die objectief meten chronos. Wel heeft de wetenschap veel geleerd over de meetbare tijd. De wetenschappelijke consensus is dat ons universum ongeveer 13 miljard jaar geleden is ontstaan door de oerknal, een enorme explosie die het begin van tijd en ruimte vormt.¹⁶ Eerst was er alleen energie, later balde deze zich samen tot de eerste vormen van materie, waaruit vervolgens sterren en sterrenstelsels ontstonden. Een belangrijk bewijs voor de oerknal is de aanwezigheid van achtergrondstraling in het hele heelal. Dit is resterende warmte van de oerknal.¹⁷ In de natuurkunde speelt tijd een grote rol. Het is een variabele grootheid die verandering markeert. Verrassend is dat de tijd in de meeste natuurkundige modellen zowel vooruit als achteruit kan lopen zonder dat de wetten veranderen. Dat is mysterieus omdat de tijd in onze waarneming altijd één kant op gaat, namelijk vooruit. Het heeft waarschijnlijk te maken met het eenzijdig verloren gaan van informatie tijdens verandering.¹⁸ Heen- en terugreizen in de tijd is overigens niet uitgesloten, al is het evenmin aangetoond en zijn er vele praktische belemmeringen. Een troostrijke mogelijkheid is het model van het blok-universum van Einstein. De relativiteitstheorie beschrijft het verleden als een vaststaand, ‘ingevroren’ deel van het universum. Het verleden ligt als het ware achter ons, terwijl wij ons vooruit bewegen in de richting van een onbepaalde toekomst (‘de tijd is een plek’). In dit beeld blijft alles wat ooit gebeurd is dus altijd bestaan, en niets gaat verloren. Hierover bestaat echter geen consensus.¹⁹ Het is ook mogelijk dat alleen het “nu” werkelijk bestaat. Belangrijk is ten slotte dat onze waarneming van tijd en ruimte onjuist is. De relativiteitstheorie van Einstein heeft aangetoond dat ruimte en tijd in werkelijkheid niet gescheiden zijn, maar samen de ruimtetijd vormen. Omdat ruimtetijd in het dagelijks leven geen rol speelt bij overleven, nemen wij ruimte en tijd gescheiden waar. Ons brein is dus niet in staat de werkelijkheid waar te nemen zoals die is of zich die zelfs maar voor te stellen. Alleen als abstractie.

Kwantummechanica

Begin twintigste eeuw werd de kwantummechanica ontwikkeld om het gedrag van atomen en elementaire deeltjes te beschrijven. Net als de relativiteitstheorie gaat deze ons voorstellingsvermogen te boven. Een van de verbazende kenmerken van de kwantummechanica is dat materie zich zowel kan gedragen als een deeltje, als als een golf. Beide begrippen schieten daarmee tekort. Even onbegrijpelijk is het bestaan van onzekerheidsrelaties tussen plaats en snelheid, en tussen energie en tijd. Veranderingsprocessen worden beschreven door een zogenaamde golffunctie die niet direct kan worden waargenomen. Het kwadraat van die golffunctie bepaalt vervolgens de kans op een bepaalde meetuitkomst… niet voor te stellen. Dit betekent meteen ook nog dat de toekomst niet vastligt. Gebeurtenissen op kleine schaal vinden spontaan plaats, zonder oorzaak. Zolang een systeem niet wordt gemeten kan het zich zelfs in twee of meer toestanden tegelijk bevinden. Het is mogelijk dat deze toestanden werkelijk bestaan in parallelle werelden die ontstaan bij elk keuzemoment.²⁰ Ook al zet het Scheermes van Ockham grote vraagtekens bij deze interpretatie van de kwantummechanica. Ondanks deze tamelijk bizarre kenmerken is het model van de kwantummechanica al ruim 100 jaar bevestigd door alle metingen, waaronder de experimenten die ik zelf als natuurkundige heb gedaan. Toen mijn collega’s en ik voor het eerst de beweging van een elektron in een atoom rechtstreeks waarnamen, bleek het elektron zich precies te gedragen zoals voorspeld door de kwantummechanica. Eén van de leukste aspecten van de kwantummechanica is het bestaan van verstrengeling.²¹ Als een groep deeltjes elkaars toestand beïnvloeden, kunnen ze alleen goed beschreven worden met de kwantumtoestand van de deeltjes samen, en niet door die van elk deeltje apart. We noemen de deeltjes dan “verstrengeld”. Doe je dan bijvoorbeeld een meting waarbij blijkt dat het ene deeltje naar rechts draait, dan weet je zeker dat het andere deeltje naar links draait, net zoals je bij het vinden van de ene sok weet bij welke voet de andere sok hoort. Verbijsterend daarbij is dat het hierbij gaat om een ‘niet-lokale’ meting. Daarbij kom je iets te weten over een ander deeltje zonder dat er tijdens de meting informatie wordt uitgewisseld. Informatie kan namelijk niet sneller reizen dan het licht, en verstrengelde deeltjes bewegen meestal allebei met bijna de lichtsnelheid de andere kant op. De verstrengeling heeft plaatsgevonden in het verleden. Kwantumverstrengeling blijkt zich niet tot elementaire deeltjes te beperken, en beïnvloedt mogelijk ook ons dagelijks leven. Meer begrip van verstrengeling leidt mogelijk tot verklaringen van tot nu toe onbegrepen waarnemingen, zoals het vooruitlopen van de tijd, .²² bewustzijn en andere verschijnselen – daarover meer in afleveringen 7 en 8. Een ander onvoorstelbaar verschijnsel is dat verstrengelde deeltjes op elk moment overal spontaan kunnen worden gevormd vanuit de zogenaamde nulpuntsenergie. Dat gebeurt ook voortdurend, ook in “lege” ruimte tussen de sterren. Zulke deeltjesparen leiden korter of langer een tijdelijk bestaan zonder de wet van behoud van energie te schenden.²³ De kosmos is dus verre van leeg. Ten slotte suggereert de kwantummechanica dat alles in het universum met elkaar is verbonden. Nieuwe resultaten laten namelijk zien dat het waarschijnlijk kan worden beschreven als één kwantumobject²⁴ waaruit de werkelijkheid voortkomt zoals wij die dagelijks waarnemen.²⁵

Conclusies

Samenvattend is de relatie tussen spiritualiteit en wetenschap complex. Veel spirituele mensen beroepen zich op ‘innerlijk weten’, wetenschappers op consensus op basis van objectieve resultaten. Hoewel vaak gezien als tegenpolen, zoeken beide echter naar een dieper begrip van de werkelijkheid. Het is vooral de verhalende, meer dogmatische kant van spiritualiteit (zie aflevering 2) die botst met wetenschap. Onderzoekende spiritualiteit is net als wetenschap op zoek naar meer begrip. Spiritualiteit en wetenschap bieden een ander perspectief en gereedschappen, maar streven naar een coherent beeld van ons bestaan. Ze zijn aanvullend in die zin dat ze de eigen, persoonlijke binnenwereld (subjectieve ervaringen, zoals kairos) en onze gezamenlijke buitenwereld (objectieve, herhaalbare waarnemingen, chronos) onderzoeken. Psychologie en hersenonderzoek vormen daarbij een grensvlak omdat ze ervaringen wetenschappelijk onderzoeken, maar deze dan weer proberen te objectiveren. Een spirituele uitspraak over de eigen innerlijke ervaring is gezaghebbend in die zin, dat niemand die kan ontkennen. Evengoed zijn wetenschappelijke uitspraken – die altijd betrekking hebben op de gezamenlijke werkelijkheid – meer dan een mening, omdat ze gebaseerd zijn op een systematische benadering om kennis te verwerven en te toetsen. Als gevolg daarvan is vanuit de natuurkunde veel bekend over concepten zoals energie, materie, tijd en ruimte. Cruciaal is echter dat ‘innerlijk weten’ over de buitenwereld slechts een persoonlijke mening is. Dat geldt ook voor de opvattingen van antroposofische artsen over vaccinatie. Op basis van wetenschappelijke consensus komen we tot het volgende wereldbeeld, waarbij ik vast een brug bouw naar spiritualiteit: Alles in het universum is waarschijnlijk verbonden, veel is verstrengeld, alles is dynamisch, en bepaald door actie en reactie. Wij bestaan allen uit sterrenstof. Het heelal is onvoorstelbaar oud en groot, elementaire deeltjes onvoorstelbaar klein. Veel gebeurtenissen hebben geen oorzaak. Er kunnen spontaan deeltjes ontstaan en weer verdwijnen. De toekomst ligt niet vast. Het verleden blijft mogelijk bestaan, en tijdreizen is niet uitgesloten. Het is mogelijk iets te weten te komen over iets dat zich buiten je waarneming bevindt. Er bestaan mogelijk meerdere parallelle werelden. Al met al zoveel om je over te verwonderen. Het door de huidige wetenschap geschetste beeld van de werkelijkheid is diep mysterieus, ontzagwekkend, en volstrekt niet te bevatten met ons beperkte voorstellingsvermogen. Voor mij is dat op zichzelf een spirituele ervaring. Zowel in de wetenschap als in spiritualiteit speelt verwondering een centrale rol, net als de voortdurende ontdekkingstocht en de waardevolle inzichten die ze opleveren. Als wetenschapper ga ik ervan uit dat nieuwe wetenschappelijke resultaten op het gebied van natuurkunde, DNA, het menselijk brein en andere terreinen in de toekomst mogelijk verklaringen opleveren voor zaken die we nu nog niet begrijpen. De snelle opkomst van kunstmatige intelligentie zal dat proces nog versnellen. Maar de verwondering zal blijven, en waarschijnlijk nog verder groeien. Het grootste mysterie daarbij is waarschijnlijk het bewustzijn. In de laatste afleveringen zal ik deze gedachten verder verkennen, op zoek naar waar deze twee werelden elkaar raken, aanvullen, botsen, en kunnen versterken. Aflevering 7 gaat nader in op bewustzijn, bewustwording en innerlijke beleving. In aflevering 8 laat ik de wetenschap los als toets op de zweverigheid van allerlei beweringen in de spirituele wereld en literatuur. De blogserie sluit af met conclusies, aanbevelingen en een samenvatting. Klik hier om terug te keren naar het overzicht van de blogserie.