Aflevering 8: Waarheid of bijgeloof?

26 oktober 2024 – Persoonlijke blog van Arthur ten Wolde in de serie Spiritualiteit met beide benen op de grond

Inhoud

Inleiding: Spiritualiteit langs de meetlat
Telepathie
Nondualisme en intuïtie
Vergaande beweringen zonder vergaand bewijs
Pseudowetenschap
Bijgeloof
Waarheidsvinding
Slot: Liefde en relaties
Conclusie van deze aflevering

1. Inleiding: Spiritualiteit langs de meetlat

De vorige aflevering sloot af met een voor velen pittige vaststelling: het bestaan van een onafhankelijke geest of ziel staat op losse schroeven door de nieuwste wetenschappelijke en filosofische inzichten. Dit botst met de levensovertuiging van velen, en roept daarmee weerstand op. Als dat ook voor jou geldt, bedenk dan: weerstand is groei. Stop niet met lezen en nadenken, maar ga voelen waar de weerstand vandaan komt. Ikzelf voel me bijvoorbeeld nog steeds persoonlijk aangevallen als iemand beweert dat wetenschap ook maar een mening is, en heb daar dus nog wat spiritueel werk te doen. In deze laatste, extra lange aflevering monden de eerdere blogs uit in een nuchtere analyse van een hele reeks spirituele begrippen. Onderwerpen zoals telepathie, intuïtie, nondualisme, vorige levens, de onsterfelijke ziel, channeling, pendelen, karma, astrologie, de vijfde dimensie, trillingtetallen, en manifesteren passeren de revue. Ze worden langs de meetlat gelegd van de huidige stand van de wetenschap (aflevering 6) en filosofie, inclusief onze kennis van bewustzijn (aflevering 7). De blog sluit af met een korte beschouwing over liefde en relaties – het belangrijkste in ons leven. We kunnen onszelf namelijk niet individueel bevrijden. Een groot deel moet ook samen, en collectief, anders houden anderen en het systeem ons gevangen.

2. Telepathie

Empirisch onderzoek naar telepathie heeft intrigerende resultaten opgeleverd die het bestaan van telepathie ondersteunen.^{1, 2} Verschillende studies hebben kleine, maar statistisch significante effecten vastgelegd. Zo hebben de ‘Ganzfeld-experimenten’ getest of een ‘ontvanger’ in een zintuiglijk volledig geïsoleerde omgeving telepathisch afbeeldingen of films kan ontvangen die door een ‘zender’ op een andere locatie zijn bekeken. In sommige meetseries was de trefkans significant hoger dan de verwachte 25% toevalskans, vooral voor filmclips.³Deze intrigerende uitkomsten vormen aanwijzingen voor het bestaan van telepathie. Desondanks blijft het onderwerp controversieel. Wetenschappers zijn verdeeld vanwege problemen met het verkrijgen van dezelfde uitkomsten bij het herhalen van de experimenten, methodologische uitdagingen daarbij, en kritiek op de opzet van de proeven, die het mogelijk zouden maken de resultaten te verdraaien. Dit onderstreept hoe kritisch de wetenschap is bij het komen tot consensus en hoe lastig het is om telepathie wetenschappelijk te onderbouwen.

3. Nondualisme en intuïtie

Nondualisme en intuïtie zijn ingewikkelde begrippen die belangrijk zijn voor spiritualiteit. Ze komen uit de bus als mooi maar verwarrend.

Nondualisme: ‘alles is één’

Nondualisme of nondualiteit is een principe in de filosofie en spiritualiteit. In de letterlijke betekenis van ‘niet-tweeheid’ stelt het dat ‘alles één is’ en benadrukt het de fundamentele afwezigheid van afgrenzingen en scheidingen in de wereld. Als gezichtspunt beschouwt het de grenzen die we waarnemen tussen onszelf en de ander, lichaam en geest, waarnemer en waargenomene, en andere tweedelingen als illusies die voortkomen uit onze beperkte waarneming van de werkelijkheid.⁴ Vele spirituele auteurs en leiders onderschrijven nondualisme. Zo stelt Tony Parsons dat er geen persoon meer is als je bevrijd bent, en filosoof Dennett dat het bewustzijn een illusie is (zie aflevering 7). Meer algemeen stelt het nondualisme dat de wereld en het individu illusies zijn. Nondualisme strookt in specifieke gevallen met de stand van de wetenschap. Het gegeven dat een object zich zowel kan gedragen als een golf als als een deeltje kan worden opgevat als een voorbeeld van nondualisme. Ook de steeds sterkere aanwijzingen dat bewustzijn en hersenprocessen twee kanten van dezelfde medaille zijn, de binnen- en buitenkant van één verschijnsel (zie aflevering 7), zie ik als een voorbeeld van nondualisme dat mogelijk wel overeind blijft. Het nondualisme als algemeen beginsel houdt echter geen stand. Ten eerste is de stelling ‘alles is één’ logisch inconsistent. Ga maar na: als het waar was, bestond het universum uit een homogene massa-energie in de ruimtetijd, zonder vorm, met een vaste temperatuur, zonder enige structuur of verandering. Een soort permanente grijze smurrie (grey goo). Verandering zou leiden tot onderscheid en daarmee zou niet alles meer één zijn. Dit is niet wat we objectief waarnemen en ook niet waar we ons van bewust zijn. Ten tweede is het idee dat de wereld en het individu illusies zijn, zelf een verwarrende illusie. De structuren die we objectief in de wereld waarnemen, berusten op daadwerkelijke verschillen tussen objecten en entiteiten. Structuren met onderscheid en afgrenzingen bestaan echt, ook al zijn ze verbonden. Ons brein bouwt elke seconde een sterk vereenvoudigd beeld van de werkelijkheid op (aflevering 7). Dat beeld doet even weinig recht aan de werkelijkheid als een MP3-bestand aan live muziek, maar dat wil niet zeggen dat het een illusie is. Stel je voor dat we zien dat een glas op een tafel wordt gezet. Wetenschappelijk gezien bestaan beide voorwerpen uit atomen en moleculen, die elk voornamelijk uit lege ruimte bestaan tussen de nog kleinere elektronen. Aantrekkende krachten tussen de deeltjes in de tafel en in het glas houden ze elk bijeen, waardoor we ze waarnemen als onveranderlijke voorwerpen. Dat het glas niet door de tafel zakt komt door enorme afstotende krachten tussen elektronen: het zogenaamde Pauli-uitsluitingsbeginsel verbiedt dat twee verschillende elektronen zich op hetzelfde moment op dezelfde plaats bevinden.⁵ Kortom, er bestaan wel degelijk onderscheidbare objecten in de wereld die afgescheiden zijn van hun omgeving. Het is geen illusie. Ze verschillen van elkaar door hun samenstelling en eigenschappen. Reductionisme – de opvatting dat de natuur van complexe entiteiten steeds herleid kan worden tot meer fundamentele entiteiten⁶ – is een zinvol perspectief op de werkelijkheid, net als holisme, en bijzonder nuttig om deze te onderzoeken. De afscheiding tussen objecten is nooit scherp, maar kan bestaan uit een enkele laag atomen. Entiteiten zoals levende cellen en wezens hebben een wand of huid die doorlaatbaar is, met transport van materie naar binnen en buiten: we zijn verbonden met de buitenwereld. Een kwantumveld verbindt waarschijnlijk alles in het universum. Kortom, alles is verbonden en de wereld is geen illusie. De materiële werkelijkheid bestaat ook zonder onze waarneming.⁷ Ten derde kan het gezichtspunt van nondualisme onwenselijke ethische consequenties hebben. In de superleuke podcast ‘Filosofie met mayonaise’ betogen Patrick Kicken en Paul Smit in verschillende afleveringen dat, gezien vanuit een bevrijde toestand en nondualisme, overspel en de holocaust gewoon ‘dingen zijn die gebeuren’.^8,9 Daarmee gaan ze ten onrechte voorbij aan de eigen verantwoordelijkheid (zie aflevering 6) en het belang van waarden (zie aflevering 5). Ten vierde is in aflevering 6 al aan de orde gekomen dat het individu geen illusie is. Almaas bijvoorbeeld gaat er vanuit dat iedereen een essentie heeft die ondeelbaar en onverwoestbaar is. Persoonlijk vermoed ik dat de eenheidsgedachte voortkomt uit de Boeddhistische traditie om verlichting te bewerkstelligen via paradoxen. Dat kan effectief zijn geweest. De gedachte is bovendien troostrijk. Ik ken veel spirituele mensen die er steun uit ondervinden. Het is aantrekkelijk omdat het de omgang met negatieve emoties vergemakkelijkt. Als de werkelijkheid maar een soort droom is, hoef je je minder druk te maken over tegenslag. In het kader van onderzoekende spiritualiteit werkt het echter verwarrend, en de botsing met de logica en stand van de wetenschap is fundamenteel. Sommige moderne benaderingen proberen een brug te slaan tussen wetenschap en spiritualiteit door nondualisme te interpreteren als een metaforische manier om de complexiteit en onderlinge verbondenheid van alles in het universum te benadrukken, in plaats van een letterlijke ontkenning van individualiteit en onderscheid. Vanuit deze optiek zou nondualisme niet letterlijk genomen moeten worden, maar als een hulpmiddel om een bepaalde bewustzijnstoestand te bereiken.¹⁰ De uitspraak ‘alles is één’ kan volgens mij beter worden vervangen door ‘alles is verbonden’. Dat is wetenschappelijk waarschijnlijk (zie aflevering 6) en in zoverre troostrijk dat je je niet eenzaam en alleen hoeft te voelen. Verbonden betekent dan: elk object heeft een binnenkant en een grens, een buitenkant, een begin en een einde; en het is door uitwisseling van energie en materie door de afgrenzing heen in contact en interactie met andere delen van de werkelijkheid. Niets staat op zichzelf. Maar de waargenomen wereld en het individu zijn geen illusies. Deze opvatting doet eveneens recht aan de diepe eenheidservaringen van velen, waaronder mijzelf.

Intuïtie

Intuïtie is een complex begrip dat verschillende vormen kan aannemen.¹¹ Hoewel het vaak wordt onderschat in de wetenschap, vooral vanwege de moeilijkheid om het objectief te meten, speelt het een cruciale rol in ons dagelijks leven. Intuïtie kan verwijzen naar een direct, gevoelsmatig inzicht in een situatie dat zonder bewuste redenering ontstaat, ook wel bekend als het ‘onderbuikgevoel’. Daarnaast kan het ook slaan op de automatische, onbewuste verwerking van informatie door ons brein, waarbij eerdere ervaringen en patronen worden meegenomen in de besluitvorming. Ten slotte wordt intuïtie in spirituele zin soms opgevat als innerlijke wijsheid of een zesde zintuig dat ons in contact brengt met diepere waarheden of universele kennis. Spirituele oefeningen kunnen je intuïtie versterken door je ego ‘af te pellen’, en je open te stellen voor je innerlijke gevoelens en emotionele reacties op de omstandigheden. Dit kan leiden tot snellere en vaak betere beslissingen in situaties waar tijdig handelen essentieel is, zoals bij persoonlijke relaties of het inschatten van subtiele sociale signalen. Intuïtie in de zin van ‘voelen’ is daarmee een belangrijke, betrouwbare bron van kennis over je innerlijke wereld en sociale interacties. Intuïtie is echter onbetrouwbaar als kennisbron over de buitenwereld, vooral als het gaat om complexe kwesties zoals klimaatverandering of de risico’s van vaccinatie (zie aflevering 6). In dergelijke gevallen kan intuïtie ons gemakkelijk op het verkeerde been zetten omdat deze oordelen vaak worden gevormd door vooroordelen, onvolledige informatie, of emoties zoals angst en wantrouwen. Wetenschappelijk onderzoek toont aan dat ons onderbuikgevoel er in deze gevallen vaak naast zit, en dat een rationele, op wetenschap gebaseerde benadering noodzakelijk is om tot een correcte conclusie te komen.¹² De door spirituele mensen veel gebruikte term ‘innerlijk weten’ als kennisbasis voor hun opvattingen over hoe de wereld in elkaar zit betekent mijns inziens niets anders dan ‘geloof’, al ontkennen ze dit krachtig. Immers, alle acht miljard mensen kunnen zich beroepen op ‘innerlijk weten’. Kortom, terwijl intuïtie waardevol kan zijn in persoonlijke en emotionele contexten, moet het zorgvuldig worden afgewogen en getoetst wanneer het gaat om het vormen van meningen over complexe wetenschappelijke of maatschappelijke vraagstukken. Tenzij je zelf beschikt over voldoende kennis en ervaring over het onderwerp of vraagstuk, zul je moeten vertrouwen op deskundigen.

4. Vergaande beweringen zonder vergaand bewijs

Het geloof in reïncarnatie, God, een onsterfelijke ziel en contact met overledenen is duizenden jaren oud en springlevend. Bij kritische beschouwing blijven ze echter niet overeind in het licht van de wetenschap.

Reïncarnatie

Het geloof in vorige levens en reïncarnatie na de dood is afkomstig uit het hindoeïsme en boeddhisme, en wijdverbreid in de westerse spirituele gemeenschap. Het idee erachter is in dat het mensenleven een leerschool is. Een ziel reïncarneert in een ander levend wezen om via dat andere levende wezen nieuwe dingen te ‘leren’ en nieuwe ervaringen op te doen. Het doel van reïncarnatie zou spirituele ontwikkeling zijn, oftewel de uiteindelijke bevrijding uit deze cyclus en het bereiken van een staat van verlichting. Een verwant begrip is karma, een principe van oorzaak en gevolg uit het hindoeïsme en boeddhisme. Karma stelt dat fysieke en mentale acties van een individu gevolgen hebben voor dit leven en volgende levens door middel van reïncarnatie. Je huidige omstandigheden zijn daarmee deels een soort lotsbestemming om je verder te laten oefenen met datgene waar je in je vorige leven was gebleven.¹³ Redenen om in reïncarnatie te geloven en het geloof erin aan te moedigen zijn déjà-vu ervaringen, heldere visioenen van gebeurtenissen uit het verleden, angst voor de dood, het positieve aspect van een leerpad, en het vergemakkelijken van het aanvaarden van tegenslag. Ondanks de vele geverifieerde anekdotische getuigenissen van mensen die zich hun vorige leven herinneren, contact ervaren met voorouders, hun familieleden herkennen of weten waar ze geleefd hebben, blijft reïncarnatie echter een kwestie van geloof en filosofie.¹⁴ Onduidelijk is wat er precies reïncarneert, en het mechanisme van reïncarnatie is al helemaal onduidelijk. Het begrip karma als lotsbestemming heeft enige verwantschap met de moderne notie dat onze vrijheid wordt ingeperkt door natuurwetten (aflevering 7). Het staat echter op gespannen voet met de wetenschap omdat deze laat zien dat de toekomst niet vastligt (aflevering 6).

God

Het geloof in god is vanuit wetenschappelijk oogpunt een vergaande bewering zonder overtuigend bewijs.¹⁵ De stelling dat god bestaat kan bovendien niet worden ontkracht. Spinoza’s beeld waarin god samenvalt met de wereld en ons denken komt veel dichter bij de huidige denkbeelden. Persoonlijk vind ik het belangrijk om niet te geloven in ‘iets hogers’ buiten ons, maar in plaats daarvan onze innerlijke essentie en de wereld te onderzoeken.

Onsterfelijke ziel

Het geloof in een onsterfelijke ziel is wijdverbreid in vele godsdiensten en onderschreven door vele anekdotische bijna-doodervaringen. Redenen om erin te geloven zijn vergelijkbaar als bij reïncarnatie. Tegelijkertijd is het bestaan van een onsterfelijke ziel onbewezen. Bovendien wordt steeds onduidelijker wat het begrip ‘ziel’ überhaupt betekent naarmate we meer leren over het bewustzijn. Een mogelijke wetenschappelijke verklaring voor de bijna-doodervaringen is een laatste, intense activatie van het totale brein tijdens het sterven, waarbij elke hersencel tegelijk nog een maal vuurt en de stervende op dat moment alles tegelijk ervaart wat het ooit heeft meegemaakt, gevoegd en gedacht.

Contact met voorouders en overledenen

Volstrekt onduidelijk is ook hoe mensen contact zouden kunnen leggen met overleden voorouders. Redenen om in contact met overledenen te geloven zijn verdriet en onverwerkte trauma’s in verband met de overledene, en getuigenverklaringen van mensen die je kent. Mogelijke verklaringen liggen in kwantummechanische verstrengeling tussen levende mensen nu en voorouders in het Einstein-blokuniversum van het verleden (zie aflevering 5), in het collectief onderbewustzijn (bijv. over heksenverbrandingen), epigenetica (het vastleggen van ervaringen in de buitenkant van menselijk DNA), en in menselijke verbeelding.

5. Pseudowetenschap

Pseudowetenschap is de benaming voor opvattingen, uitspraken, of handelingen die wetenschappelijk controversieel zijn, maar waarvan aanhangers toch beweren of suggereren dat het om wetenschap gaat – bijgeloof vermomd als wetenschap.¹⁶De voorbeelden synchroniciteit, astrologie, manifesteren, de wet van de aantrekkingskracht, pendelen, de polyvagaaltheorie, en trillingsgetallen leg ik hierna langs de meetlat van de (echte) wetenschap.

Synchroniciteit

Synchroniciteit is een principe dat samenvallende gebeurtenissen die als betekenisvol worden ervaren, niet op toeval zouden berusten. Synchrone gebeurtenissen zijn volgens Carl Jung en zijn aanhangers onverklaarbaar omdat onze verstandelijke vermogens hun gemeenschappelijke oorzaak niet kunnen bevatten. Er zijn verschillende redenen waarom dit principe wordt beschouwd als pseudowetenschap. Ten eerste verklaren wetenschappers het optreden van synchroniciteit uit een psychologische ‘bevestigings-vooroordeel’ (confirmation bias). Dit houdt in dat we nature geneigd zijn om datgene op te merken en te geloven dat onze overtuigingen bevestigt. Tegenvoorbeelden nemen we niet eens waar. Ten tweede zoeken bewuste wezens voortdurend naar betekenis in de relaties met hun omgeving – maar dat wil niet zeggen dat die er ook is. Kansberekening toont bovendien aan dat het onverwachte, toevallige samenvallen van gebeurtenissen onvermijdelijk is en vaker voorkomt dan je zou denken. Ten derde is het interessant dat synchroniciteit lijkt op kwantummechanische verstrengeling (zie aflevering 6). De geldigheid van verstrengeling is echter nog niet aangetoond op de schaal van het dagelijks leven, laat staan dat van sterren en planeten. Ten vierde is synchroniciteit controversieel in die zin, dat een reeks studies geen overtuigend bewijs heeft opgeleverd. Ten vijfde, en dit is cruciaal, kan synchroniciteit bij voorbaat niet goed worden bewezen of ontkracht. Daarmee voldoet het niet aan twee basisprincipes van wetenschap (zie aflevering 6).¹⁷ Synchroniciteit is daarmee een pseudowetenschappelijk idee dat ook het geloof in astrologie, de I Tjing en de Tarot op losse schroeven zet (zie hierna).

Astrologie

Velen geloven nog steeds in astrologie. Het is echter in strijd met de huidige wetenschappelijke inzichten en wordt beschouwd als pseudowetenschap.¹⁸ Ten eerste is het onderuit gehaald via een dubbelblind onderzoek. Wetenschappers lieten van meer dan honderd proefpersonen profielen opstellen door gekwalificeerde astrologen en psychologen. Uit onderlinge vergelijking bleek er geen statistisch significant verband tussen te bestaan. Met andere woorden, van de meeste astrologische profielen klopte weinig of niets, en dat sommige verrassend goed overeen bleken te komen met de psychologische berustte op toeval.¹⁹ Ten tweede, alsof dit nog niet genoeg is, is het volstrekt onduidelijk hoe de stand van de sterren tijdens je geboorte invloed op je leven zou kunnen hebben. Hun licht is overdag niet eens zichtbaar en hun zwaartekrachtveld verwaarloosbaar. Waar de zwaartekracht van de maan eb en vloed bepaalt, wordt een oorzakelijk verband tussen de maanstand en de menstruatiecyclus van vrouwen de laatste jaren al in twijfel getrokken.²⁰ De enige invloed van de zwaartekracht van de zon is het optreden van springtij als de zon en maan op één lijn staan, en doodtij als ze loodrecht op elkaar staan.²¹ En onze zon is de dichtstbijzijnde ster; de eerstvolgende staat op vier lichtjaar afstand. Ten derde is onbegrijpelijk waarom het uit maakt waar op aarde je geboren wordt, omdat de sterren aan alle kanten om de aarde staan. Ten vierde worden er ruim 15 000 baby’s per uur geboren die allemaal totaal andere levens gaan leiden. Ten vijfde blijkt uit studies van identieke tweelingen dat hun levensloop in hoge mate afhangt van hun DNA, en in mindere mate van het jaargetijde. Ten zesde is het geloof in astrologie gedeeltelijk te verklaren uit het Barnum-effect, dat inhoudt dat de meeste mensen de neiging hebben om beschrijvingen van hun persoonlijkheid die zogenaamd specifiek op hen zijn afgestemd als nauwkeurig te beoordelen, terwijl ze in feite vaag zijn, en algemeen genoeg om op een breed scala van mensen van toepassing te zijn.^22,23 Ten zevende heb ik als anekdotisch tegenbewijs uit pure interesse ooit een profiel van mijzelf laten opstellen door een erkend astroloog en klopte er geen hout van. Ten achtste heeft Carl Jung de werking van astrologie verklaard vanuit het beginsel van synchroniciteit: niet de planeten veroorzaken de gebeurtenissen, maar tussen de gebeurtenissen en de planeten is sprake van gelijktijdigheid. Echter, synchroniciteit wordt nu beschouwd als pseudowetenschap (zie hiervoor). Op basis hiervan is de conclusie dat er wetenschappelijk bewijs dat astrologie achterhaald bijgeloof is, een mechanisme is niet eens voorstelbaar, en elk buitengewoon bewijs van de werking ervan ontbreekt – alles is anekdotisch. Ook de verwante Human design theorie, die stelt dat je mogelijkheden en beperkingen al bij je geboorte vastliggen, is een jonge vorm van pseudowetenschap.²⁴

Manifesteren en de wet van de aantrekkingskracht

Manifesteren betekent doorgaans ‘bekendmaken, openbaren’.²⁵ Sinds de populaire film The Secret²⁶ is de betekenis ervan echter veranderd door koppeling met de pseudowetenschappelijke ‘wet van de aantrekkingskracht’. Deze ‘wet’ stelt dat positieve of negatieve gedachten positieve of negatieve ervaringen in iemands leven brengen. Het geloof hierin is gebaseerd op het idee dat mensen en hun gedachten zijn gemaakt van ‘pure energie’ (zie hieronder) en dat soortgelijke energie soortgelijke energie kan aantrekken, waardoor mensen hun gezondheid, maatschappelijk succes, inkomen of persoonlijke relaties kunnen verbeteren. Er is echter geen empirisch wetenschappelijk bewijs dat de ‘wet’ van de aantrekkingskracht ondersteunt. Het wordt algemeen beschouwd als pseudowetenschap of religie, verwoord in wetenschappelijke taal.²⁷ De wetenschappelijke wetten van de aantrekkingskracht geven immers aan hoe deeltjes elkaar kunnen aantrekken of afstoten via zwaartekracht of elektromagnetische krachten – iets heel anders dus.²⁸ De aantrekkingskracht van de spirituele ‘wet van de aantrekkingskracht’ is dat je een positieve invloed kunt uitoefenen op je leven: ambitie en zelfhulp vormen de drijfveren. Tot op zekere hoogte is dit natuurlijk waar. ‘Wie goed doet, goed ontmoet’. Een positieve uitstraling tot positieve reacties. Ik ervaar het als hoopgevend dat iedereen mij op straat groet als ik aanwezig en blij ben, tot en met kleine kinderen, en fietsers die mij van achteren inhalen toe. Dat betekent dat mensen ondanks al hun frustraties op het moment dat ze even lekker onderweg zijn nog steeds feilloos de stemming van een ander aanvoelen. Je kunt jezelf daardoor heel makkelijk wijsmaken dat manifesteren werkt – zeker als het toeval je af en toe een handje helpt, en je mislukkingen negeert. Echter, de denkfout is dat de spirituele ‘wet’ voorbij gaat aan de ‘Cirkel van invloed en betrokkenheid’, een methode voor effectief leiderschap ontwikkeld door Stephen Covey.²⁹ In de cirkel van betrokkenheid bevinden zich alle aspecten uit je omgeving die van invloed zijn op jou en waar jij dus in meer of mindere mate bij ‘betrokken’ bent. Op sommige daarvan heb jij invloed, op andere niet. Dat onderscheid moet je eerst maken. De cirkel van invloed is namelijk kleiner dan de cirkel van betrokkenheid. Binnen je cirkel van invloed kun je keuzes maken en je omstandigheden beïnvloeden, daarbuiten is het verspilde moeite. Covey’s methode leert je om je te richten op zaken binnen je cirkel van invloed. Manifesteren maakt dat onderscheid doorgaans niet.³⁰ En dat leidt me tot wat me het meest stoort aan dit bijgeloof, namelijk de mindfuck: als iets je niet lukt, ligt het aan jou. Dan is je ‘energie niet puur’ en is je wens is niet van jou, maar van je ego. Dat is een pervers trekje dat gevoelige mensen alleen maar verder in de put kan helpen. Wat is dan wel in overeenstemming met de wetenschap? Als je goed in je vel zit en in je kracht staat, word je vanzelf veel succesvoller doordat je elke kans om je doelen te realiseren die voorbij komt, ook weet te grijpen, en je niet laat afleiden door ego-gedreven emotiees of bijzaken. Ik heb als jongen leren windsurfen en zie mijn leven al jaren als surfen op de golven: wees aanwezig, let goed op, zorg dat je in balans bent; selecteer de golven die je verder kunnen helpen in de richting waarin jij naartoe wilt; kom tijdig in actie; wees niet teveel teleurgesteld als het even niet lukt, kom weer overeind als je valt, en wacht rustig op de volgende golf.³¹

Pendelen

Pendelen³² wordt in spirituele kringen vaak gebruikt als een hulpmiddel bij het maken van keuzes. Het idee is dat een pendel, een gewicht aan een koordje, boven een vraag of keuze heen en weer beweegt en zo antwoord geeft. Hoewel sommige mensen zweren bij deze methode, is het mechanisme achter pendelen onduidelijk en wetenschappelijk onbewezen. De meest waarschijnlijke verklaring is dat pendelen een uiting is van het onderbewustzijn van de gebruiker, waarbij kleine onbewuste bewegingen van de hand de pendel in beweging brengen. Hierdoor kunnen de antwoorden die de pendel geeft meer zeggen over de voorkeuren of angsten van de gebruiker dan over een objectieve waarheid. Daarnaast speelt toeval een rol en kan pendelen soms leiden tot een self-fulfilling prophecy: wanneer iemand een bepaald antwoord krijgt van de pendel, kan dit hun gedrag en beslissingen beïnvloeden op een manier die het voorspelde resultaat in gang zet. Hoewel pendelen dus een gevoel van richting kan geven, is het belangrijk om te beseffen dat het geen betrouwbare methode is voor het nemen van belangrijke beslissingen en dat het antwoord waarschijnlijk vooral uit het onderbewustzijn komt. Net als pendelen worden ook wichelroedelopen en het onderzoeken van aardstralen gezien als pseudowetenschap.³³

Polyvagaaltheorie

De polyvagaaltheorie heeft betrekking op een veronderstelde rol van de nervus vagus bij het reguleren van gevoelens, sociale verbinding en angstreacties. De nervus vagus is een belangrijke zenuw die informatie over de toestand van de organen in het lichaam naar het centrale zenuwstelsel stuurt, en signalen terugstuurt naar de organen.³⁴ De theorie, in 1994 geïntroduceerd door hoogleraar psychiatrie Stephen Porges, stelt dat ons zenuwstelsel bij de dreiging van gevaar automatisch kiest voor vechten of vluchten. Echter, sinds enkele jaren is er consensus onder experts dat de aannames van de polyvagaaltheorie onhoudbaar zijn. De theorie wordt niet onderschreven door de huidige sociale neurowetenschap.³⁵ Intussen blijft de theorie populair onder sommige klinische beoefenaars en patiënten. Het is daarmee een voorbeeld van een wetenschappelijke theorie die is verworden tot pseudowetenschap.

Trillingsgetal en pure energie

Er wordt veel onjuiste, verwarrende informatie verspreid over trillingen en frequenties. Bijvoorbeeld, ‘Alles in de wereld is energie (wetenschappelijk bewezen) en heeft een energieveld. Objecten, mensen en dieren. Dit energieveld bestaat uit vibraties en heeft dus ook zijn eigen trillingsfrequentie.’³⁶ Hier klopt niets van, laat staan dat het wetenschappelijk is bewezen. Materie is geen energie (aflevering 6). Energie is ook iets anders dan een energieveld, en ‘alles heeft een energieveld’ is alleen correct in die zin, dat alle materie een zwaartekrachtveld uitoefent, en dat het universum waarschijnlijk kan worden beschreven met een kwantumtoestand. Ten slotte, dat sprake zou zijn van ‘een energieveld met vibratie en zijn eigen trillingsfrequentie’ is ook onjuist. Een veld heeft in het algemeen niet één frequentie maar een frequentiespectrum. Dit soort pseudowetenschappelijk teksten zijn dus buitengewoon verwarrend. Hoe zit het wel? De wetenschap laat zien dat alles verbonden lijkt en dat verstrengelde deeltjes op elk moment overal spontaan kunnen worden gevormd vanuit de zogenaamde nulpuntsenergie. Maar dat is iets heel anders. De tekst beweert verder: ‘Ook je emoties en gedachten bestaan uit trillingen en beïnvloeden daarom je energieveld. We noemen dit ook wel de wet van vibratie, waarvan de wet van aantrekking een onderdeel is.’ Dat is onzin. Trillingen hebben niets te maken met je emoties, stemming of frustraties, zoals ook elders wordt beweerd.³⁷ Een mens heeft geen frequentie. Je zendt geen licht of straling uit, behalve warmte. Je lichaamstemperatuur is de enige zinvolle maat voor de energie in je lijf, en die staat vast op ongeveer 36.8 graden Celsius. En de wet van aantrekkingskracht is ook een vorm van pseudowetenschap (zie hiervoor).

Overige vormen van pseudowetenschap

Hetzelfde geldt voor de 5e dimensie, ‘van 3D naar 5D’, een vaag verhaal over een transitie van driedimensionale naar een vijfdimensionale staat van bewustzijn.³⁸ Dit heeft niets te maken met natuurkundige dimensies of de wetenschap van bewustzijn (zie aflevering 7) en kan het beste symbolisch worden opgevat. De populariteit van trillingen en hogere dimensies in spirituele kringen duidt op de behoefte aan schijnzekerheid, hang naar schijnbaar kwantitatieve uitspraken. Het woord trilling wordt hier echter in een totaal andere, niet-wetenschappelijke zin gebruikt. Een beter begrip in plaats van trillingsgetal, trillingsniveau of pure energie lijkt mij: de mate van aanwezigheid in het hier en nu. Het doet er immers bij spiritualiteit niet toe hoe gelukkig iemand is of hoe goed het met je gaat, maar hoe je omgaat met de omstandigheden. En dat hangt af van je aanwezigheid, presence (Almaas) in het hier en nu (Tolle). Het trillingsgetal van de aarde als geheel wordt dan betekenisloos, want de aarde is altijd aanwezig in het hier en nu. De mate van aanwezigheid kan niet worden gemeten, maar wel subjectief worden ervaren. In plaats van te spreken over het streven naar een hoger trillingsgetal of pure energie, streef ik naar volledige aanwezigheid. Overige vormen van pseudowetenschap zijn neurolinguïstisch programmeren (NLP)³⁹ en de geneeskundige praktijken van Joseph Dispenza.⁴⁰ Er zijn er vast nog veel meer.

6. Bijgeloof

In aflevering 2 werd het onderscheid gemaakt tussen onderzoekende en verhalende spiritualiteit. Onderzoekende spiritualiteit wordt onder andere uitgedragen door Almaas, Jan Geurtz, de Dzogchen⁴¹, nondualisme⁴² en de Mahamudra⁴³ uit het boeddhisme. Spirituele leiders moedigen nieuwsgierigheid aan, willen weten hoe alles in elkaar zit, en het onderkennen van ‘niet-weten’. Dit vereist moed en openheid, ook naar jezelf. Hun methoden kunnen bijdragen aan bevrijding van het ego. Verhalende spiritualiteit aan de andere kant benadrukt verhalen, en kenmerkt zich door een geloof in dogmatische uitgangspunten. Spirituele leiders van deze tweede vorm creëren ongefundeerde verhalen zoals de 5e dimensie.⁴⁴ Karma, channeling, magische krachten van stenen, de I-Tjing en Tarot zijn vormen van bijgeloof. Dogmatisch vasthouden aan deze begrippen in de moderne tijd is een uiting van je vastklampen aan schijnbare zekerheden, en daarmee van leven vanuit angst. Ze blokkeren daadwerkelijke bevrijding.

Alles gebeurt met een reden

Veel spirituele mensen geloven dat alles gebeurt met een reden. Het is erg aantrekkelijk om dat te geloven, onder andere omdat het de pijn van vervelende omstandigheden verlicht.⁴⁵ Het is echter bijgeloof. Een ‘reden’ voor jouw persoonlijke ellende veronderstelt een ‘plan’ van het universum voor jouw persoonlijke leven, inclusief je karma dat voortkomt uit je vorige levens, dat op geen enkele manier strookt met de stand van de wetenschap. Daarbij komt nog dat niet elke gebeurtenis een oorzaak heeft en de toekomst niet vastligt (aflevering 6). Zelf beschouw ik ongemak en tegenslagen als een buitenkans om van te leren. Zo geef ik er zelf betekenis aan. Verder leidt elk verlies tot winst, zoals ziekte leidt tot meer rust. Om met Johan Cruyff en Willem van Hanegem te spreken: Elk nadeel heb zijn voordeel.

Channeling

Channeling⁴⁶ is het ontvangen van boodschappen van onzichtbare spirituele entiteiten en geesten aan levende personen, die mediums worden genoemd. Het wordt door het Platform Spiritueel Groeien omschreven als ‘een verruimde staat van bewustzijn bereiken waardoor je contact kunt leggen met gidsen, jouw hogere Zelf of met de bron van alles.’⁴⁷ Dat is nog tot daaraan toe maar de tekst vervolgt: ‘Door contact te maken kom je in een hoger trillingsveld terecht die jouw kanalen openen waardoor je informatie krijgt uit de allerhoogste bron’. Voor het trillingsveld zie hierboven. Verder veronderstelt het gidsen, zonder bewijsvoering. Het geloof in engelen, kabouters en geesten valt in dezelfde categorie.

I-Tjing of ‘het universum’

Het Boek der Veranderingen (ook Yijing of I Tjing) is een fascinerende klassieke tekst uit het oude China. Het boek wordt gebruikt als orakel- of als wijsheidsboek. Het beschrijft alle denkbare situaties in 64 tekens en de veranderingen daartussen. Ik heb me er wekenlang in verdiept en tevergeefs geprobeerd er diepere verbanden in aan te treffen. Echter, in plaats van te zoeken naar welke van de tekens het beste overeenkomt met de situatie waarin je je bevindt of waarover je een vraag wil stellen, laat je het toeval bepalen welk teken eraan wordt toegekend. Het boek ‘laat je vervolgens zien’ hoe de situatie er op dat moment uitziet, geeft daar betekenis aan, en aanwijzingen voor mogelijke handelingen.⁴⁸ Het idee is dat dit geen willekeurig toeval is maar ‘de wil van een godheid’, ‘het universum’ of ‘synchroniciteit’ (zie hiervoor). Elke wetenschappelijke basis daarvoor ontbreekt.⁴⁹ Het is daarmee niet meer dan bijgeloof. Het geloof in de I Tjing kan gemakkelijk zijn verklaard door het Barnum-effect, het bevestigingsvooroordeel en de self-fulfilling prophecy (zie hiervoor). Tegelijkertijd bevat de I Tjing een schat aan wijsheid die je wel op andere manier kunt aanboren: vraag aan een A.I. zoals ChatGPT met welke situatie de jouwe het meest overeen komt, en wat voor advies daarbij wordt gegeven.

Tarot

Net als astrologie en de I Tjing worden Tarotkaarten zonder enige wetenschappelijke basis gebruikt als orakels om iets te weten te komen over de proefpersoon. Ook hier wordt synchroniciteit aangehaald als pseudowetenschappelijke verklaring. Anekdotisch hebben een vriend en ik twee jaar geleden voor de grap een tarotkaart laten leggen en de uitkomsten een jaar later naast de feitelijke gebeurtenissen gelegd. De mijne was uitgekomen, de zijne totaal niet. Kortom, leuk als gezelschapsspel en aanleiding tot persoonlijke gesprekken, maar niet meer dan vermakelijk bijgeloof.

Magische en genezende krachten van stenen

Hierin wordt breed geloofd. Elke wetenschappelijke basis ontbreekt echter.^50,⁵¹ De aard van deze krachten en het mechanisme achter de veronderstelde effecten ervan zijn volstrekt onduidelijk. Stenen bestaan uit dode materie en hebben geen bewustzijn. Ze zenden geen velden uit, behalve in sommige gevallen magnetische. Wel hebben veel mensen waaronder ikzelf een aangeboren fascinatie met stenen, mogelijk als overblijfsel van onze evolutie omdat stenen in het tijdperk van de jagers-verzamelaars als basis voor wapens en werktuigen essentieel waren voor ons overleven. De commerciële handel in helende edelstenen, kristallen en mineralen is daarmee, te goeder trouw dan wel willens en wetens, een vorm van oplichting en kwakzalverij.

7. Waarheidsvinding

Waarop kun je beweringen over de buitenwereld dan wel toetsen? De wereld is veel te complex geworden om uitspraken buiten je eigen vakgebied te kunnen beoordelen. Dat geldt voor iedereen, ook voor wetenschappers buiten hun eigen vakgebied, en zeker ook voor mijzelf. Het is immers onmogelijk om je zodanig te verdiepen in een onderwerp zoals virologie of klimaat dat je daar evenveel van weet als een gespecialiseerde wetenschapper. Daarvoor moet je levenslang onderzoek doen en erover publiceren in peer-reviewed wetenschappelijke tijdschriften. Alleen op basis daarvan ontstaat namelijk consensus (aflevering 6). En dan nog zouden je onderzoeksresultaten de heersende opvattingen naar verwachting niet omverwerpen, zoals dat Einstein lukte met de relativiteitstheorie. De verwarring ontstaat doordat bezorgde, intelligente niet-deskundigen hun gelijk bevestigd zien na zich via cherry picking te verdiepen in vakliteratuur. Ze missen het overzicht en inzicht om de conclusies van vakwetenschappers te doorgronden. Het heeft daarom geen zin om je in hun betogen of in het vakgebied te verdiepen. In plaats daarvan is het essentieel om je bij waarheidsvinding te baseren op betrouwbare bronnen. Vertrouw daarbij op de wetenschap en overheidsinstituten, zoals het RIVM en het KNMI, en op onafhankelijke journalisten en de vrije pers⁵², zoals de NOS. Betere bronnen zijn er niet.

8. Slot: Liefde en relaties

Deze blogserie gaat over het individuele pad naar bevrijding van het ego. Weliswaar kwamen in aflevering 4 allerlei gezamenlijke activiteiten aanbod, zoals dansen, tantra en retreats, maar de nadruk lag op het eigen innerlijk. We kunnen onszelf echter niet individueel bevrijden.⁵² Liefde en relaties zijn het belangrijkste in ons leven. Anderen vormen een spiegel voor jezelf: in elk contact met anderen leer je een uniek aspect van jezelf kennen, of het nu een relatie, vriendschap, familie, collega of ontmoeting op de dansvloer is. Door je vanuit verbinding met jezelf te verbinden met anderen, wordt je ego steeds getriggerd. Daarbij kan het bijvoorbeeld gaan om irritatie, jaloezie, verlatingsangst, bindingsangst, onzekerheid en verliefdheid. Relaties werken daardoor als een ‘lens’ op het ego. Alles wat je in het contact raakt, vormt aanleiding voor spirituele onderzoeking en persoonlijke groei waarmee je verder kunt komen dan alleen. Wetenschappelijk onderzoek naar liefde is relatief schaars maar heeft wel de nodige inzichten opgeleverd. Romantische liefde kan worden onderverdeeld in drie categorieën: lust, aantrekkingskracht en gehechtheid. Elke categorie wordt geïdentificeerd door een reeks hormonen die door de hersenen worden afgegeven. Bij lust komt testosteron en oestrogeen vrij, terwijl in de tweede fase, aantrekking, dopamine, serotonine en noradrenaline vrijkomen – de hormonen die ons warme, verliefde en wazige gevoelens geven. In het laatste stadium, de hechting, geven de hersenen oxytocine en vasopressine vrij.^53,⁵⁴ Terwijl oxytocine ons een golf van positieve emoties geeft, wordt vasopressine in verband gebracht met vrijgevigheid en monogamie.⁵⁵ Biologisch gezien helpt het bij het ondersteunen van de waakzaamheid en het gedrag dat nodig is voor het bewaken van een partner of een territorium.⁵³ Goed te weten en je bewust van te zijn, en het laat zien hoe materiële processen een ‘objectieve buitenkant’ vormen van onze meest persoonlijke ervaringen zoals verliefdheid en vriendschap. Maar deze kennis biedt geen praktische handvatten voor relaties. Over relaties en spiritualiteit zijn de laatste jaren gelukkig talloze boeken en podcasts verschenen, waaronder ‘Verslaafd aan liefde’ van Jan Geurtz.^56,57,58, Ze laten zien dat onze zoektocht naar liefde en erkenning vrijwel altijd voortkomt uit een fundamentele zelf-afwijzing. Die proberen we te compenseren door waardering van anderen, en vooral door succesvolle liefdesrelaties waarbij de ander voor jou kiest. Door je bewust te worden van dit mechanisme kun je relaties aangaan op een spirituele manier, en jezelf en elkaar verder helpen ontwikkelen. Dat geldt nog sterker voor ethisch non-monogame relaties, waarin je ook de onderliggende gevoelens van jaloezie aangaat.^59,60,61 Een krachtige methode om relatieproblemen te voorkomen of oplossen door de onderliggende gevoelens te onderzoeken en benoemen is Emotionally Focused Therapy (EFT).^62,63

9. Conclusie van deze aflevering

Het toetsen van spirituele begrippen aan de huidige stand van de wetenschap heeft het volgende opgeleverd. Voor telepathie bestaat empirisch bewijs, al is dit nog steeds controversieel omdat er problemen optreden bij het herhalen van de experimenten. Nondualisme en intuïtie zijn complexe, mooie, maar verwarrende begrippen: de werkelijkheid is geen illusie, en intuïtie is niet altijd betrouwbaar. Reïncarnatie, het bestaan van God, de onsterfelijke ziel en contact met voorouders en overledenen komen uit de bus als vergaande beweringen zonder wetenschappelijk bewijs. Synchroniciteit, astrologie, Human design, manifesteren, de wet van de aantrekkingskracht, trillingsgetallen, de vijfde dimensie, pendelen, wichelroedelopen, het onderzoeken van aardstralen, polyvagaaltheorie, neurolinguïstisch programmeren en de praktijken van Joseph Dispenza vallen onder de noemer pseudowetenschap. Ten slotte zijn karma, channeling, magische krachten van stenen, de I-Tjing en Tarot vormen van bijgeloof. De hoofdconclusie is dat veel spirituele begrippen op drijfzand rusten. Als je in een of meer van deze zaken gelooft, zal je dit waarschijnlijk niet snel willen opgeven. Indien je er vervolgens dogmatisch aan blijft vasthouden als absolute waarheden, zal het je spirituele ontwikkeling echter blokkeren. Wat Almaas vraagt is ze ‘aan de kapstok’ te hangen als persoonlijke overtuigingen, en je te richten op wat je ervaart en te baseren op wat je 100% zeker weet (zie aflevering 2). Om verwarring te voorkomen en daadwerkelijke spirituele groei te bevorderen, is een kritische, onderzoekende benadering essentieel. Zonder feiten kun je nooit vrij zijn omdat je gevangen blijft in een onwaarachtig wereldbeeld en je je niet kunt verweren tegen rijke, machtige mensen.⁵¹ Het is daarom belangrijk om je overtuigingen te baseren op de wetenschap en de vrije pers. Dit was de laatste blogaflevering. De serie sluit af met conclusies, aanbevelingen, een oproep en een samenvatting. Klik hier om terug te keren naar het overzicht van de blogserie